در آمدی انتقادی بر «نظریه وحی دوگانه» محمد ابن ادریس شافعی

علوم قرآن و حدیث

مقاله 10، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 207-222   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.61605.0

نویسندگان

علی کشاورز¹؛ حسین ناصری مقدم^{* 2}؛ سیدکاظم طباطبایی³

¹دانش آموختۀ دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

³استاد دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یک تلقی رایج وجود دارد که پیامبر اسلام، علاوه بر قرآن، مامور ابلاغ مجموعه وحیانی دومی به نام «سنت/حدیث» نیز بوده است یا به عبارت دیگر، وحی دو قسم داشته: یکی «وحی متلو» که «قرآن» است و دیگری، «وحی لامتلو» که «سنت/حدیث» است. بررسی دقیق‌ نظریه، در سیر تحول تاریخی دین اسلام، ما را به محمد ابن ادریس شافعی می‌رساند و وی را می‌توان مبدع نظریه وحی دوگانه در اسلام دانست؛ نظریه‌ای که در حمایت از فرقه اصحاب حدیث، ارائه شد ولی کم‌کم با مرور زمان، همراه با سلطه روزافزون اصحاب حدیث، به جایگاه یک حقیقت غیرقابل انکار دست یافت. در این مقاله بعد از تحلیل تاریخی شکل‌گیری این نظریه، نشان داده‌ایم که این نظریه صرفا یک بازتفسیر است که در پی بازسازی گذشته، در بستری از رقابت‌های فرقه‌ای برای کسب مرجعیت، ارائه شده است.    

کلیدواژه‌ها

سنت؛ حدیث؛ وحی لامتلو؛ نظریه وحی دوگانه؛ شافعی

مراجع

ابن ابی‌شیبه، عبدالله بن محمد، مسند ابن ابی شیبه، الریاض، دار الوطن، الطبعة الأولى، 1997 م.

ابن أبی یعلى، محمد بن محمد، طبقات الحنابله، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

ابن امیر حاج، محمد بن محمد، التقریر والتحبیر، دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، 1403 ق.

ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم، بی‌تا.

ابن باز، عبدالعزیز بن عبدالله، وجوب العمل بسنة الرسول صلى الله علیه وسلم وکفر من أنکرها، المملکة العربیة السعودیة، وزارة الشئون الإسلامیة والأوقاف والدعوة والإرشاد، 1420 ق.

ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مقدمه فی اصول التفسیر، دار مکتبة الحیاة، بیروت، لبنان، الطبعة 1490 ق.

ابن جماعه، محمد بن إبراهیم، المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، دار الفکر – دمشق، الطبعة الثانیة، 1406 ق.

ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، الناشر: المکتبة السلفیة بالمدینة المنورة، الطبعة الأولى، ج 1، 2: 1386 ق و ج 3: 1388 ق.

ابن حبّان، محمّد بن حبان، الإحسان فی تقریب صحیح ابن حبان، بیروت، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 1408 ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، النکت على کتاب ابن الصلاح، عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، المدینة المنورة، المملکة العربیة السعودیة، الطبعة الأولى، 1404 ق.

ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفة، 1379 ق.

ابن حزم، علی بن احمد، الاحکام فی اصول الاحکام، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی‌تا.

ابن حزم، علی بن احمد،  الفصل فی الملل والأهواء والنحل، القاهرة، مکتبة الخانجی، بی‌تا.

ابن حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 1421 ق.

ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، قاهره، دارالمعارف، 1963 م.

ابن خلاد، حسن بن عبدالرحمان، المحدث الفاصل بین الراوی والواعی، د. محمد عجاج الخطیب، بیروت، دار الفکر، الطبعة الثالثة، 1404 ق.

ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان وأنباء أبناء الزمان، بیروت، دار صادر، 1994م.

ابن شهر آشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، چاپخانه شرکت سهامى طبع کتاب، 1328.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، جامع بیان العلم وفضله، المملکة العربیة السعودیة، دار ابن الجوزی، الطبعة الأولى، 1414 ق.

ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، المکتب الاسلامی، مؤسسة الإشراق، الطبعة الثانیة، 1419 ق.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولى، 1411 ق.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر،  التبیان فی أقسام القرآن، بیروت، لبنان، دار المعرفة، بی‌تا.

ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر،  الروح، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.

ابن ماجه قزوینی، محمّد بن یزید، سنن ابن ماجه، دار إحیاء الکتب العربیة، فیصل عیسى البابی الحلبی، بی‌تا.

ابن الملقن، عمر بن علی، المقنع فی علوم الحدیث، السعودیة، دار فواز للنشر، الطبعة الأولى، 1413 ق.

ابوالبقا، ایوب بن موسی، الکلیات معجم فی المصطلحات والفروق اللغویة، بیروت، مؤسسة الرسالة، بی‌تا.

ابوحنیفه، نعمان بن ثابت، العالم والمتعلم، روایه ابی مقاتل عن ابی حنیفه، تحقیق محمد زاهد الکوثری، 1368 ق.

ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن أبی داود،  بیروت، المکتبة العصریة، بی‌تا.

ابویوسف قاضی، یعقوب بن ابراهیم، الرد علی سیر الاوزاعی، لجنة إحیاء المعارف النعمانیة، بحیدر آباد الدکن، بالهند، أشرف على طبعه: رضوان محمد رضوان وکیل لجنة إحیاء المعارف النعمانیة بمصر، الطبعة الأولى، بی‌تا.

اسفرائینی، طاهر بن محمد، التبصیر فی الدین وتمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین، لبنان، عالم الکتب، الطبعة الأولى، 1403 ق.

آمدی، علی‌بن محمد، الإحکام فی أصول الأحکام، بیروت- دمشق- لبنان، المکتب الإسلامی، بی‌تا.

بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله صلى الله علیه وسلم وسننه وأیامه(صحیح البخاری)،  دار طوق النجاة ،مصورة عن السلطانیة بإضافة ترقیم محمد فؤاد عبد الباقی، الطبعة الأولى، 1422 ق.

بزار، احمد بن عمرو، مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار، المدینة المنورة، مکتبة العلوم والحکم، الطبعة الأولى، (بدأت 1988م، وانتهت 2009م).

بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفَرق بین الفِرق وبیان الفرقة الناجیة، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، الطبعة الثانیة، 1977 م.

بغوی، حسین بن مسعود،  شرح السنه، المکتب الإسلامی - دمشق، بیروت، الطبعة الثانیة، 1403 ق.

بیهقی، احمد بن حسین، المدخل إلى السنن الکبرى، د. محمد ضیاء الرحمن الأعظمی، الکویت، دار الخلفاء للکتاب الإسلامی، بی‌تا.

پاکتچی، احمد، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، 1392.

ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، دار الغرب الإسلامی، 1998 م.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولى، 1411 ق.

حکیم ترمذی، محمد بن علی، نوادر الاصول الی احادیث الرسول، بیروت، دار الجیل، بی‌تا.

خطّابی، حمد بن محمد،  معالم السنن، وهو شرح سنن أبی داود، حلب، المطبعة العلمیة، الطبعة الأولى، 1351 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الجامع لأخلاق الراوی وآداب السامع، الریاض، مکتبة المعارف، بی‌تا.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الرحله فی طلب الحدیث، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولى، 1395 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الفقیه و المتفقه، المملکه السعودیة، دار ابن الجوزی، الطبعة الثانیة، 1421 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، الکفایة فی علم الروایة، المدینة المنورة، المکتبة العلمیة، بی‌تا.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الغرب الإسلامی، الطبعة الأولى، 1422 ق.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، أنقرة، دار إحیاء السنة النبویة، بی‌تا.

دارقطنی، علی بن عمر، سنن الدارقطنی، بیروت، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 1424 ق.

دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، مسند الدارمی المعروف بـسنن الدارمی، المملکة العربیة السعودیة، دار المغنی للنشر والتوزیع، الطبعة الأولى، 1412 ق.

دبوسی، عبدالله بن عمر، تقویم الأدلة فی أصول الفقه، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولى، 1421 ق.

ذهبی، محمّد بن احمد، سیر أعلام النبلاء، القاهرة، دار الحدیث، 1427 ق.

ربیع بن حبیب، الجامع الصحیح مسند الربیع بن حبیب بن عمرو الازدی البصری، ترتیب ابی یعقوب یوسف بن ابراهیم الوارجلانی، بیروت، محمد علی بیضون، دارالکتب العلمیة،  ۱۴۲۲ ق.

زُرْقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، مطبعة عیسى البابی الحلبی وشرکاه، الطبعة الثالثة، بی‌تا.

زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی أصول الفقه، دار الکتبی، الطبعة الأولى، 1414 ق.

سبحانی، جعفر، تذکرة الأعیان، قم موسسه الامام الصادق (ع)، 1419 ق.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، دار طیبة، بی‌تا.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، شرح سنن ابن ماجه، کراتشی، قدیمی کتب خانة، بی‌تا.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، مفتاح الجنة فی الاحتجاج بالسنة، المدینة المنورة، الجامعة الإسلامیة، الطبعة الثالثة، 1409 ق.

شافعی، محمد ابن إدریس، الرساله، مکتبه الحلبی، مصر، الطبعة الأولى، 1358 ق.

شافعی، محمد ابن إدریس، جماع العلم، دار الأثار، الطبعة الأولى، 1423 ق.

شافعی، محمد ابن إدریس، اختلاف الحدیث، بیروت، دار المعرفة، 1410 ق.

شافعی، محمد ابن إدریس، الام، بیروت، دار المعرفة، 1410 ق.

شمس الائمه سرخسی، محمدبن احمد، اصول السرخسی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.

شوکانی، محمد بن علی، إرشاد الفحول إلى تحقیق الحق من علم الأصول، دار الکتاب العربی، الطبعة الأولى، 1419 ق.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، طهران، منشورات الأعلمی، 1404 ق.

طباطبائی، محمد بن علی، مفاتیح الاصول، چاپ سنگی، بی‌نا، بی‌تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1415 ق.

طبری، محمدبن جریر، تهذیب الآثار و تفصیل الثابت عن رسول الله من الأخبار، مطبعة المدنی، القاهرة، بی‌تا.

طبری، محمدبن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأولى، 1420 ق.

طحاوی، احمد بن محمد، شرح مشکل الآثار، مؤسسة الرسالة، الطبعة الأول، 1415 ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409 ق.

طوسی، محمد بن حسن، العده فی اصول الفقه، قم، ستاره، 1417 ق.

عبدالمجید، عبدالمجید محمود، الاتجاهات الفقهیة عند اصحاب الحدیث نشاة المدرسة الفقهیة للمحدثین و اصولها و اتجاهاتها، عمان: دارالفکر، ‎۱۴۲۸ق، ‎۲۰۰۸م.

علم‌الهدی، علی بن حسین، الذریعه الی اصول الشریعه، دانشگاه تهران، 1346.

عمرانی، یحیى بن أبی الخیر، الانتصار فی الرد على المعتزلة القدریة الأشرار، الریاض، المملکة العربیة السعودیة، أضواء السلف، الطبعة الأولى، 1419 ق.

غزالی، محمد‌بن محمد، المستصفى، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولى، 1413 ق.

قرضاوی، یوسف، کیف نتعامل مع السنة النبویة، دار الشروق، الطبعة الأولى، 1421 ق.

کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، دار الکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، 1406ق.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

لالکائی، هبة الله بن حسن، شرح أصول اعتقاد أهل السنة والجماعة، السعودیة، دار طیبة ، الطبعة الثامنة، 1423 ق.

محقق حلّی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، قم، موسسه آل البیت للطباعه و النشر، 1403 ق.

مروزی، محمد بن نصر،  السنه، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة، الطبعة الأولى، 1408 ق.

معمر بن راشد، جامع معمر بن راشد، المجلس العلمی بباکستان، وتوزیع المکتب الإسلامی ببیروت، الطبعة الثانیة، 1403 ق.

مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث،  الطبعة الأولى، 1423 ق.

مقریزی، أحمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، بیروت، دار الکتب العلمیة، الطبعة الأولى، 1420 ق.

ملا هروی قاری، علی بن (سلطان محمد)، مرقاة المفاتیح شرح مشکاة المصابیح، بیروت،  لبنان، دار الفکر، الطبعة الأولى، 1422 ق.

هروی، عبد الله بن محمد، ذم الکلام و اهله، المدینة المنورة، مکتبة العلوم والحکم، الطبعة الأولى، 1418 ق.

یحیی بن سلام، التصاریف لتفسیر القرآن مما اشتبهت أسمائه وتصرفت معانیه، الشرکة التونسیة للتوزیع، 1979 م.

Hallaq, Wael B. The Origins and Evolution of Islamic Law, Cambridge/New York, Cambridge University Press, 2004.

Juynboll, G. H. A. Muslim Tradition: Studies in Chronology, Provenance, and Authorship of Early Ḥadīth, Cambridge: Cambridge University Press, 1983.