بازشناخت کارکرد قرینه‌های مقامی در فهم حدیث از دیدگاه شیخ انصاری

علوم قرآن و حدیث

مقاله 11، دوره 53، شماره 1 - شماره پیاپی 106، خرداد 1400، صفحه 223-239   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.68629.1048

نویسندگان

علی نصرتی؛ سید ابوالقاسم حسینی زیدی^* ؛ محمد حسن قاسمی

استادیار گروه فقه و مبانی حقوق دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

قرینه‌ها از جهات گونا‌گونی قابل تقسیم هستند که بنا بر یک تقسیم به دو نوع لفظی و غیر لفظی (مقامی) تقسیم می‌شوند. شیخ انصاری همانند دیگر فقیهان شیعه با تشکیل خانواده‌های حدیثی در جای‌جای مباحث فقهی از قرائن مختلف برای رسیدن به مراد واقعی امام بهره می‌برد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی چهار قرینه غیر لفظی (مقامی) پرداخته و به این نتیجه رسیده است که: اوّلاً در نظر شیخ انصاری اجماع، یکی از مهم‌ترین قرینه‌های غیر لفظی است که حدیث‌پژوه را به فهم مراد جدی معصوم راهنمایی می‌کند؛ ثانیاً شیخ اعظم در مقام نظریه‌پردازی فهم و عمل اصحاب را جابر و کاسر نمی‌داند ولی در مقام عمل برای فهم و تحلیل دلالی روایات، بارها به فهم و عمل اصحاب استناد کرده است؛ ثالثاً یکی از قرینههای غیر لفظی که حدیث پژوه را به مراد جدّی و واقعی حدیث راهنمایی می‌کند، جایگاه علمی سائل است که شیخ انصاری هم از این قرینه در آثار فقهی خود استفاده کرده است؛ رابعاً شیخ انصاری در تراث فقهی و اصولی خود، در مواردی برخی از معانی محتمل را که مستلزم تخصیص اکثر بوده کنار نهاده است. خامساً شیخ اعظم برخی روایات را با میزان ناسازگاری با شأن و عصمتِ معصوم سنجیده و با اینکه به لحاظ سند معتبر بوده‌اند، ولی آن‌ها را تأویل برده یا کنار نهاده است.

کلیدواژه‌ها

قرینه‌های مقامی؛ قرینه غیر لفظی؛ فهم حدیث؛ شیخ انصاری

مراجع

ابن حمزة طوسی، أبوجعفر محمّد بن على، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، اوّل، کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی(ره)، قم، 1408ق.

انصاری، مرتضی، أحکام الخلل فی الصلاة‌، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1413ق.

انصاری، مرتضی ، رسائل فقهیة‌، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1414ق.

انصاری، مرتضی ، فرائد الأصول، هشتم، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1428ق.

انصاری، مرتضی، کتاب الحج، اوّل، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1425ق.

انصاری، مرتضی، کتاب الخمس، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1415ق.

انصاری، مرتضی ، کتاب الزکاة، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1415ق.

انصاری، مرتضی ، کتاب الصلاة، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1415ق.

انصاری، مرتضی ، کتاب الصوم، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1413ق.

انصاری، مرتضی، کتاب الطهاره، اوّل، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم، 1415ق.

انصاری، مرتضی ، کتاب النکاح، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1415ق.

انصاری، مرتضی ، القضاء والشهادات، اوّل، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، قم، 1415ق.

انصاری، مرتضی ، مطارح الأنظار، مقرّر: میرزا ابوالقاسم کلانتری طهرانی، اوّل، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1425ق.

انصاری، مرتضی ، کتاب المکاسب، یازدهم، مجمع الفکر الإسلامی، قم، 1428ق.

بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، تصحیح: محمّدتقی ایروانی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1405ق.

برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، اوّل، دار الکتب الإسلامیه، قم، بی‌تا.

حرّ عاملی، محمّد بن حسن، وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تصحیح: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت«علیهم‌السّلام»، مؤسسه آل البیت«علیهم‌السّلام»، قم، 1409ق.

حلّی، محمّد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، اوّل، مؤسسه اسماعیلیان‌، قم، 1387ق.

خویی، سیّدابوالقاسم، محاضرات فی أصول الفقه، مقرر: محمّداسحاق فیاضی، چهارم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.

خویی، سیّدابوالقاسم ، مصباح الأصول، مقرّر: محمّدسرور واعظ حسینی بهسودی، پنجم، مکتبة الداوری، قم، 1417ق.

سبزواری، محمّدباقر، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، اوّل، مؤسسه آل البیت«علیهم‌السّلام»، قم، 1427ق.

صدر، سیّدمحمّدباقر، بحوث فی علم الأصول، مقرر: سیّد محمود هاشمی شاهرودی، چهارم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت«علیهم‌السّلام»، قم، 1431ق.

صدوق، ابن‌بابویه ابوجعفر محمد، کمال الدین وتمام النعمة، مصحح: علی اکبر غفارى، دوّم، اسلامیه، تهران، 1395ق.

صدوق، ابن‌بابویه ابوجعفر محمد ، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، دوّم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، قم، 1413ق.

طباطبایی، سیّدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، اوّل، مؤسسه آل البیت«علیهم‌السّلام»، قم، 1418ق.

طوسی، محمّد بن حسن، الإستبصار فیما إختلف من الأخبار، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1390ق.

طوسی، محمّد بن حسن ، تهذیب الأحکام، تصحیح: حسن موسوی خرسان، چهارم، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1407ق.

طوسی، محمّد بن حسن ، المبسوط فی فقه الإمامیة، سوّم،  المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، تهران، 1387ق.

عاملی، سیّدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، تصحیح: محمّدباقر خالصی، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، 1419ق.

کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: دار الحدیث، دار الحدیث، قم، 1429ق.

محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام‌، دوّم، مؤسسه اسماعیلیان‌، قم، 1408ق.

مظفر، محمّدرضا، اصول الفقه، چهارم، اسماعیلیان، قم، 1370ش.

نجفی، محمّدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، مصحح: عباس قوچانی و علی آخوندی، هفتم، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1404ق.

نوری، میرزا حسین‌، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، مصحح: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت«علیهم‌السّلام»، مؤسسه آل البیت«علیهم‌السّلام»، بیروت، 1408ق.