تحلیل تاریخی روایتِ نکوهش دیوانگان در حدیقة الشیعة

علوم قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 107-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.69168.1067

نویسنده

علی عادل زاده^*

دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تهران

چکیده

در این مقاله، یکی از احادیث منحصربه‌فردِ کتاب حدیقة الشیعة در نکوهش دیوانگان، محور پژوهش قرار گرفته است. این حدیث از امام حسن عسکری (ع) روایت شده و به قرب‌الاسنادِ علی‌بن‌بابویه منسوب است. درباره متن و سند ادّعا شده برای این حدیث ابهامات زیادی مطرح است. میانِ این روایت و فضایی که به آن نسبت داده شده، مناسبتی دیده نمی‌شود. از سوی دیگر با گردآوری اطلاعات گوناگون درباره فضای پیدایش حدیقةالشیعة می‌توان نشان داد حدیث نکوهش دیوانگان با رویدادهای جزئی و عینی آن بستر تاریخی کاملاً منطبق است. بر این اساس می‌توان تحلیل تاریخی دقیقی از حدیث مذّمت دیوانگان ارائه داد و با پیگیری و بسط این ایده، اطّلاعات جالبی در راستای ریشه‌یابی این حدیث و نحوه پیدایش و پدیدآورنده کتابِ حدیقةالشیعة به دست آورد. بر اساس نتایج این پژوهش، پیدایش این حدیث به منازعات سید محمد میرلوحی سبزواری با صوفیان قرن 11ق مرتبط است.

کلیدواژه‌ها

حدیث نکوهش دیوانگان؛ حدیقةالشیعة؛ سید محمّد میرلوحی سبزواری؛ ادراءالعاقلین و اخزاءالمجانین؛ تحلیل تاریخی

مراجع

اردستانی، ملا معزّ الدّین، کاشف الحقّ، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: 90133

اشرف، میر محمد پسر میر عبد الحسیب، فضائل السادات، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: 79095، تاریخ کتابت: 1106ق

اشرف، میر محمد پسر میر عبد الحسیب، فضائل السادات، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: 31361

اشرف، میر محمد پسر میر عبد الحسیب، فضائل السادات، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: 62401

اشرف، میر محمد پسر میر عبد الحسیب، فضائل السادات، نسخه چاپ سنگی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: ۴۲۳۲۲۷، محل نشر: تهران، سال نشر: 1314ق،

بابانی بغدادى، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، اسماء المؤلفین و آثار المصنفین‏، مصحح: خرسان، محمدمهدى‏، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، چاپ اول: 1951م‏

بهرامی، تکتم؛ فولادی، علیرضا، بررسی و تحلیل شخصیت و اندیشه مؤذن خراسانی عارف و شاعر قرن یازدهم هجری، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش زبان و ادبیات فارسی، ش28، بهار 1392، ص111-134

پور جوادی، نصرالله، تحلیلی از مفاهیم عقل و جنون در عقلاء مجانین، نشریه معارف، مرداد-آبان 1366، شماره11، ص7-38

تشکری، علی اکبر؛ نقیبی، الهام، تعامل و تقابل تصوف و تشیع در عصر صفوی، نشریه پژوهش‌های تاریخی، تابستان 1393، شماره 22، ص49-66

تهرانی، شیخ آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، نشر اسماعیلیان، قم، 1408ق

جعفریان، رسول، اختلاف نظر فقها در مسأله غنا در دوره صفوی، نشریه پژوهش و حوزه، پاییز 1379، شماره 3، ص91-123

جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، قم، 1379

جعفریان، رسول، پژوهشی در رساله‌های نماز جمعه دوران صفویه، نشریه نور علم، خرداد 1370، شماره 39، ص81-124

الجنابی، قیس کاظم، ظاهرة الجنون فی الشعر الصوفی، نشریه المورد، 2009م، مجلد36، شماره2، ص74-84

حدیقة الشیعة، تصحیح صادق حسن زاده، انتشارات انصاریان‏، قم‏، چاپ سوم: 1383

دانش پژوه، محمدتقی، فهرست کتابهای اهدائی آقای سیّد محمّد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1335

دوستی، علیرضا، کشف الحقیقة فی اعتبار الحدیقة، انتشارات دلیل ما، تهران، چاپ اول: 1396

ذاکری، علی اکبر، اخباری‌گری، پیدایش و پیامدها،  نشریه حوزه، آذر و دی و بهمن و اسفند 1377، سال پانزدهم، شماره 89 - 90، ص315-369

زرگر اصفهانی، نجیب الدین رضا تبریزی، سبع المثانی، نسخه چاپ سنگی،کاتب: احمد بن الحاج محمد کریم التبریزی ، مطبع احمدی، شیراز، تاریخ کتابت و طبع: 1342ق،

سیاه کوهیان، هاتف، دیوانه‌نمایی و دیوانه‌نماها در مثنوی معنوی، نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، تابستان 1388، شماره 15، ص123-156

سیاه کوهیان، هاتف، عقلاء المجانین و اطوار و کیفیت جنون آنها در فتوحات مکیه ابن عربی، نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، زمستان 1391ش، شماره 29، ص1-18

شاردن، ژان، سفرنامه، مترجم: یغمایی، اقبال، توس، تهران، 1372

شاملو، ولی‌قلی‌ بن‌ داودقلی،‌ قصص الخاقانی، مصحح: حسن سادات ناصری،  سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1375

عادل‌زاده، علی، بررسی کتاب نصیحةالکرام و ارتباط آن با میرلوحی، 14/11/1397، نشر الکترونیک در وبلاگ آثار[1]: http://alasar.blog.ir/1397/11/14/nasihah

عادل‌زاده، علی، موقعیت تاریخی تألیف حدیقة الشیعة، نشر الکترونیک در وبلاگ آثار: 17/5/1400، http://alasar.blog.ir/1400/05/17/Hadiqah1

عباسی، حبیب الله و هاشمی، مینودخت، جنون شبلی به مثابه نقاب (استفاد شبلی از جنون برای بیان مفاهیم و اندیشه های صوفیانه)، نشریه زبان و ادبیات فارسی، بهار و تابستان 1393، شماره 76، ص51-70

عصام، معین الدین محمد بن نظام الدین محمد، نصیحة الکرام و فضیحة اللئام، مخطوط، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ش86039، کاتب: ابن عبد الجواد الکاظمی، محمّد مؤمن، تاریخ کتابت: 1083ق

علیزاده، ناصر و محمدی، فرهاد، مطالعه گفتارهای شخصیت دیوانگان در مثنویهای عطار بر اساس رابطه آنان با مخاطب، نشریه پژوهشهای ادبی، تابستان 1394، شماره 48، ص119-146

فقیه قمی، جعفر بن احمد بن علی، جامع الأحادیث و یلیه العروس، الغایات، المسلسلات، الاعمال المانعة من الجنة، نوادر الأثر فی علی خیر البشر، محقق: حسینی نیشابوری، سید محمد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ دوم: 1429ق

فولادی، محمد؛ احدی، علی، بررسى شخصیت، احوال، آثار و سبک اشعار مؤذّن خراسانى، همایش بین المللی شرق شناسی، تاریخ و ادبیات پارسی، 1395

کرمانشاهی، آقا محمد علی، خیراتیه، مؤسسه علامه وحید بهبهانی، قم

مجذوب تبریزى، محمد، الهدایا لشیعة أئمة الهدی، محقق: درایتى، محمد حسین و قیصریه ها، غلامحسین‏، دار الحدیث‏، قم‏، چاپ اول: 1429ق

مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت‏، چاپ دوم: 1403ق

محرابی، سعید، تذکرة الأولیاء محرابی کرمانی یا مزارات کرمان، تصحیح:  هاشمی، سید محمد، به اهتمام حسین کوهی کرمانی مدیر روزنامه نسیم صبا، چاپخانه مجلس، چاپ اول: 1330

محمد طاهر قمی، تحفة الأخیار، تحقیق: داود الهامی، مدرسة امیر المؤمنین-مطبوعاتی هدف، چاپ اول: 1369

محمد هادی سبزواری، ابن میرلوحی، اصول العقائد و جامع الفوائد، مخطوط، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 208267

مردانی، فیروز، مؤذن خراسانی، شاعر اهل بیت و عارف بزرگ سلسله ذهبیه، نامه فرهنگستان، تابستان 1387، ش38، ص63-75

مشهدی، محمد علی مؤذن خراسانی، تحفه عباسی، مخطوط، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: 373688، شماره مدرک: IR10-50750

مشهدی، محمد علی مؤذن خراسانی، دیوان اشعار، نسخه خطی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره ثبت: 62899، کاتب: محسن دستگیر، تاریخ کتابت: 1312ق

میرلوحی، سیّد محمد سبزواری، ادراء العاقلین و اخزاء المجانین، مخطوط، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، شماره مسلسل: 389

میرلوحی، سیّد محمد سبزواری، کفایة المهتدی، مخطوط، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، مجموعه اهدایی سید محمّد مشکوة، ش619، کاتب: ابن شیخ عبد الجواد الکاظمی، محمّد مؤمن، تاریخ کتابت: 1083ق

نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محقق: قوچانی، عباس، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم: 1981م

نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، کتابفروشی فروغی، ۱۳۴۴

نورى، حسین بن محمد تقى‏، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏، قم، چاپ اول: 1408ق‏

وحید قزوینی، محمدطاهر بن حسین، تاریخ جهان آرای عباسی، مصحح: میر محمد صادق، سعید، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌، تهران، 1383

هدایت، رضا قلی خان، روضة الصفای ناصری، 1270ق

 

[1] متأسفانه مطالب این وبلاگ درباره حدیقةالشیعة و میرلوحی، بدون اطّلاع و اجازه نگارنده و حتّی بدون ارجاع کامل، در کتابی به نام تطهیر الشریعة عن حدیقةالشیعة منتشر شده است