تحلیل انتقادی برداشت‌های گروه فرقان از نهج‌البلاغه

علوم قرآن و حدیث

مقاله 9، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 173-196   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.69496.1080

نویسندگان

یحیی میرحسینی^{* 1}؛ رضا کریمی²؛ محمدرضا ملک‌ثابت³

¹دانشیار دانشگاه میبد

²دانشجوی مقطع دکتری دانشگاه میبد

³استادیار دانشگاه میبد

چکیده

در دهه‌های قبل و پس از انقلاب اسلامی، احزاب و گروه‌های بسیاری پدید آمدند که برای عضوگیری از مردم ایران، لازم بود ایدئولوژی خاصی را تهیه و ارائه کنند. بخش معتنابهی از این گروه‌ها، یا مدعی بودند همه مبانی خود را از دین گرفته‌اند و یا آنکه در کنار دیگر منابع، به آموزه‌های مذهبی نیز توجه داشته‌اند. یکی از این احزاب، گروه فرقان بود که بیش از همه، چهره خشونت‌بارش در ترور‌ها در ذهن متبادر می‌شود و کمتر به مبانی فکری آنها پرداخته شده است. در اعتقادنامه این گروه با نام خودخوانده «ایدئولوژی توحیدی»، بیش از همه از آیات قرآن استفاده شده است. در رتبه بعد، این سخنان حضرت علی(ع) بود که بسیار بدان استناد می‌شد تا جایی که این ضرورت به نگارش شرحی به نام «فروغ نهج‌البلاغه» انجامید. حال این نوشتار که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، تلاش می‌کند نگرش فرقانیسم به نهج‌البلاغه را مورد مداقه قرار داده، مهم‌ترین نقدهای وارد بر آن را نشان دهد. مروری بر آثار رهبران این گروه نشان می‌دهد نه‌تنها تأویل گزاره‌های سیاسی ـ اجتماعی، بلکه مفاهیم اعتقادی و اخلاقی نیز سرلوحه فعالیت آنها بوده است. نتایج نشان می‌دهد مهم‌ترین نقدها به استنباط‌های این گروه، تسلط رویکرد کارکردگرایی و بی‌توجهی به اصول و قواعد فقه‌الحدیث است.

کلیدواژه‌ها

نهج‌البلاغه؛ گروه فرقان؛ کارکردگرایی؛ تأویل؛ فقه‌الحدیث

مراجع

نهج‌البلاغه.

ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابراهیم، کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1404ق.

ابن ابی‌حاتم، عبدالرحمان بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.

ابن بابویه، محمد بن على، علل الشرائع، کتابفروشى داورى، قم، 1385.

ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، دار الکتب العلمیة، بیروت، 2000 م.

ابن‌میثم، میثم بن علی، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج5، آستان قدس رضوی، مشهد، 1375.

اکبری‌جدی، صابر، جریان‌شناسی مطالعات قرآنی سده اخیر در ایران با تأکید بر جریان التقاط، پایان‌نامه دکترا، گروه مدرسی معارف قرآن، دانشگاه معارف اسلامی، 1392.

پاکتچی، احمد، «احقاف، نمونه‌ای از افزایش وضوح در روند تاریخی تفسیر»، صحیفه مبین، ش40، 1386، 28-8.

جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی سیاسی ایران(از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1357-1320، نشر مورخ، قم، 1386.

حیدری، داود، «نقد رویکرد کارکردگرایانه در تعریف دین»، فصلنامه اندیشه نوین دینی، ش17، 1388، 138-113.

خدایاری، علی نقی، «رویکرد انحرافی در تفسیر قرآن»، مجله سفینه، ش1، 1382، 72-52. 

داوودی، صادق، توحید و ابعاد گوناگون آن، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

دهقانی فارسانی، یونس و طباطبایی، سید کاظم. «بررسی تحولات در فهم روایات اسلامی بر پایه مفهوم گفتمان؛ بررسی موردی روایت "أنا قتیل العبرة"». دوفصلنامه حدیث‌پژوهی، ش3، 1389، 24-7.

رابرتسون، یان، درآمدی بر جامعه (با تأکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادی)، ترجمه حسین بهروان، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد، 1374.

روزی‌طلب، محمدحسن، ترکیب التقاط و ترور(بررسی عملکرد و اسناد گروه فرقان)، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1392.

ریاحی‌مهر، باقر و مسترحمی، سید عیسی، «نقش فضای صدور در فهم نهج‌البلاغه»، فصل‌نامه پژوهشنامه نهج‌البلاغه، ش11، 1394، 132-115.

ریخته‌گران، محمدرضا، منطق و مبحث علم هرمنوتیک، نشر کنگره، بی‌جا، 1378.

زمخشری، محمود بن عمر، ربیع الأبرار و نصوص الأخبار، به کوشش عبدالأمیر مهنا، مؤسسه الأعلمی، بیروت، 1412ق.

شریفی، عماد، بیست اتهام به سازمان مجاهدین خلق ایران، انتشارات اسلامی، قم، بی‌تا.

شعیری، تاج الدین محمد بن محمد، جامع الأخبار، مطبعة الحیدریة، نجف، بی‌تا.

شکیب، نجم‌الدین، فروغ نهج‌البلاغه(شرحی بر خطبه‌اول و خطبه‌ابوذر و نامه به معاویه)، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

صالحی، هاجر، گروه فرقان، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران، 1394.  

طباطبایی، سیدمحمدکاظم، منطق فهم حدیث، موسسه امام خمینی، قم، 1390ش.

عبادی‌نیک، علی اکبر، ارزیابی نگاه عمل‌گرایانه به دین، پایان نامه ارشد، دانشگاه قرآن و حدیث، 1391.

عباسی، علی و عبادی‌نیک، علی اکبر، «عمل زدگی در اندیشه دینی»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش46، 1395، 64-43.       

عباسی، علی؛ عبادی‌نیک، علی اکبر، «ضوابط کارکردگرایی در نگاه به دین»، پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش43، 1392، 146-129.

علی‌بابایی، داوود، معماهای سیاسی در دوران انقلاب و بعد از انقلاب اسلامی(از معمای تدوین قانون اساسی تا تشکیل گروه فرقان)، ج2، انتشارات امید فردا تهران، 1394.

قاسمی، داوود، اصول تفکر قرآنی[توحید و ابعاد گوناگون آن]، انتشارات بقا، تهران، بی‌تا.

کردی، علی، گروه فرقان، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1387.

کریمی، رضا و یحیی میرحسینی، «تبیین و نقد معیارهای رهبری از دیدگاه مجاهدین خلق با تأکید بر خطبه‌های 17 و 207 نهج‌البلاغه»، پژوهشنامه نهج البلاغه، ش 34، تابستان1400، 97-77.

کریمی، رضا و یحیی میرحسینی، «تحلیل و نقد برداشت‌های سیاسی مجاهدین خلق از خطبه 16 نهج‌البلاغه»، مطالعات انقلاب اسلامی، ش 63، زمستان 1399، 162-139.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، دارالکتب الإسلامیة، تهران،  1365.

مجتهدی، مهدی و حنانه سادات زهرایی، «بازشناسی مخاطب نامه 31 نهج البلاغه با تحلیل منابع، متن و تاریخ»، پژوهشنامه نهج البلاغه، ش 8، زمستان 1393.

مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403ق.

محققیان، حسین، «مخاطب مستقیم حدیث و تاثیر آن بر صدور، فهم و حجیت روایات»، حسنا، ش18، 1392.

مسعودی، عبدالهادی، روش فهم حدیث، انتشارات سمت، قم/تهران، 1386.

مسلم بن حجاج، صحیح، دار الفکر، بیروت، بی‌تا.

مطهری، مرتضی، ده گفتار، انتشارات صدرا، تهران، 1382.

معارف، مجید، شناخت حدیث؛ مبانی فهم متن و اصول نقد سند، مؤسسه نبأ، تهران، 1388.

مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المؤمنین(ع)، ج11، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1375.

منتظر، نجم‌الدین، فروغ نهج‌البلاغه، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.

منذر، علی، تبیینی از فلسفه سیاسی اجتماعی اخلاقی فرهنگی فرقانیسم، انتشارات کوثر، قم، بی‌تا.

نفیسی، شادی، عقل‌گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، 1379.

نووی، یحیی بن شرف، شرح صحیح مسلم، دار الکتاب العربی، بیروت، 1407 ق.