عینیت و بینونت وحدت و کثرت در نظام توحیدی ملاصدرا با ابتناء بر قاعدۀ بسیط‌الحقیقه

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 75-94   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2021.43333.0

نویسندگان

اعظم مردیها¹؛ سیدمرتضی حسینی شاهرودی^{* 2}؛ علیرضا کهنسال³

¹دانش آموخته مقطع دکتری دانشگاه فردوسی مشهد

²استاد دانشگاه فردوسی مشهد

³دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ملاصدرا در مباحث توحید با ارائهٔ برهانی مبتنی بر قاعدهٔ بسیط‌الحقیقه، حق‌تعالیٰ را متصف به بساطت حقیقی می‌کند. این برهان ظاهراً در امتداد برهان نفیِ ترکیب از ذات و در عرض سایر براهینِ توحید است، اما در واقع هدف از آن ارائهٔ نظام توحیدیِ متمایز از همهٔ مکاتب فلسفی ازنظرِ نسبت وحدت و کثرت در مرتبهٔ ذات و نیز دون ذات حق است.
هدف از این مقاله، تبیین معیتِ ذاتِ واحدِ حق با کثرت خلقی و نحوهٔ جمع آن با تعالیِ او بر مبنای این قاعده است. به این منظور، جایگاه برهان بسیط‌ الحقیقه در براهین توحید تبیین می‌شود؛ زیرا مقدمۀ ضروری تبیین توحید است. بررسی بساطت حق یا تصالحِ کثرتِ نامتناهی با وحدت در مرتبهٔ ذات و نیز توحید صفاتی در فلسفهٔ ملاصدرا که تتمیمِ معنای بساطت است، از موضوعات این پژوهش است و درنهایت، نحوهٔ معیتِ ویژهٔ مترتب بر بساطت حق ارائه می‌شود. این معیت می‌تواند شائبهٔ تکثر ذاتی و نیز نقض تعالیِ او را داشته باشد. حاصل پژوهش این است که ملاصدرا بر مبنای بساطت حقیقی یا کل‌الأشیاءبودنِ حق‌تعالیٰ، قرابتی بین حق و خلق برقرار می‌کند که مستلزم تعالیِ او نیز است.

کلیدواژه‌ها

قاعدهٔ بسیط‌الحقیقه؛ وحدت و کثرت؛ وحدت شخصی وجود؛ معیت قیومی؛ بینونت وصفی؛ جمع تنزیه و تشبیه

مراجع

قرآن کریم

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، الأمالی، تهران: کتابچی، 1376.

ابن‌بابویه، محمدبن‌علی، التوحید، به‌تصحیح سیدهاشم حسینی تهرانی، قم: جامعۀ مدرسین، 1398ق.

اصفهانی، ملااسماعیل، شرح الحکمة العرشیه (همراه با رسالۀ الحکمة العرشیة ملاصدرا)، به‌تحقیق محمدمسعود خداوردی، چ1، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، 1391.

جوادی آملی، عبدالله، تحریر تمهید القواعد، چ1، تهران: الزهرا، 1372.

جوادی آملی، عبدالله، شرح حکمت متعالیه اسفار اربعه (بخش دوم از جلد ششم)، چ1، تهران: الزهرا(س)، 1368.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، اسرار الحکم (الف)، به‌تصحیح سیدابراهیم میانجی، چ4، تهران: انتشارات اسلامی، 1388.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، رسائل (ب)، به‌تعلیق و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، چ3، تهران: اسوه، 1388.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی، شرح المنظومه (غررالفرائد)، به‌تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب، 1379.

شریف الرضی، نهج البلاغه، محقق و مصحح صالح صبحی، قم: هجرت، ۱۴۱۴ ق.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، التعلیقات علی الإلهیات الشفاء (الف)، به‌تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1382.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (ب)، به‌تصحیح و تعلیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، چ1، قم: بوستان کتاب، 1382.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، المبدأ و المعاد، چ1، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1354.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، ایقاظ النائمین، به‌تصحیح محمد خوانساری، چ1، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1386.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم؛ تفسیر سورۀ بقره، به‌تصحیح محمد خواجوی، چ1، قم: بیدار، 1364.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (الف)؛ تفسیر سورۀ یس، به‌تصحیح محمد خواجوی، چ1، قم: بیدار، 1361.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (ب)؛ تفسیر آیة الکرسی و آیۀ نور، به‌تصحیح محمد خواجوی، چ1، قم: بیدار، 1361.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (الف)؛ تفسیر سورۀ سجده و حدید، به‌تصحیح محمد خواجوی، چ2، قم: بیدار، 1366.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (ب)؛ تفسیر سورۀ واقعه، جمعه، طارق، اعلی، زلزال، به‌انضمام تعلیقات حکیم نوری، چ2، قم: بیدار، 1366.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم (ج)؛ تفسیر سورۀ حمد، به‌تصحیح محمد خواجوی، چ2، قم: بیدار، 1366.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، تفسیر القرآن الکریم؛ تفسیر سورۀ بقره، به‌تصحیح محمد خواجوی، چ1، قم: بیدار، 1364.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی (الف)، به‌تصحیح گروه مصححین، به‌اشراف سیدمحمد خامنه‌ای، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، 1389.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، مجموعه رسائل فلسفی (ب)؛ شامل رسالۀ اتحاد عاقل و معقول، خلق الأعمال، به‌تحقیق و تصحیح حامد ناجی اصفهانی، تهران: حکمت، 1375.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، مفاتیح الغیب، به‌انضمام تعلیقات ملاعلی نوری، به‌تصحیح و مقدمه محمد خواجوی، چ1، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، المظاهرالإلهیة، به‌تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، چ2، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1377.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، اسرارالآیات، به‌تحقیق سیدمحمد موسوی، چ1، تهران: حکمت، 1385.

صدرالدین شیرازی، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، چ5، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1419ق.

طبرسی، احمد‌بن‌علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، به‌تحقیق و تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.

کلینی، محمد‌بن‌یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، 1429ق.

لاهیجی، ملامحمدجعفر، شرح رسالة المشاعر ملاصدرا، به‌تصحیح و تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، چ1، قم: مؤسسۀ بوستان کتاب، 1386.

مجلسی، محمدباقربن‌محمدتقی، بحارالأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.

نوری، ملاعلی، رسالۀ بسیط ‌الحقیقه و وحدت وجود (به‌ضمیمۀ رسالۀ تحفه اثر ملانظرعلی گیلانی)، به‌تعلیق و تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران: انجمن حکمت و فلسفه، 1357.