رهیافتی تاریخی در واکاوی مفهوم بداء در متون شیعی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 2، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 31-52   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2021.69972.1025

نویسندگان

محمد جواد پردل محسن آباد^{* 1}؛ محسن الویری²

¹دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم

²دانشیار گروه تاریخ و تمدّن ملل مسلمان دانشگاه باقر العلوم

چکیده

بداء از کاربردی­‌ترین آموزه­‌های معرفتی در علوم مختلف است. از این رو دستیابی به تعریف جامع از آموزۀ بداء ضرورتی اجتناب­‌ناپذیر است؛ چرا که بررسی آثار اندیشمندان این حوزه، حکایت از ارائۀ تعریف­‌های متفاوتی از این آموزۀ شیعی تا به امروز دارد که حتی برخی، آن را خوانش دیگری از آموزۀ نسخ قلمداد کرده­‌اند. جهت نیل به تعریف درست از این آموزه، پژوهش پیش­رو بر آن است که از مسیر معنای لغوی و بیان عامل جدایی معنای اصطلاحی از معنای لغوی بداء، با روش توصیفی_ تحلیلی به حضور و تطوّر تاریخی این آموزه در تألیفات شیعه پرداخته و با تکیه بر رویکرد جدید در تعریف این آموزه در دو سدۀ اخیر، مؤلفه­‌هایی که از میان تعریف‌­ها بیشتر مورد تکرار قرار گرفته است را استخراج کرده و تعریف جامعی از بداء ارائه دهد و در نهایت با پیراستن قیدهایی از تعریف پیشینیان، به تکمیل تعریف بداء بپردازد. تعریف جامع بداء  در دو محور (مقام ثبوت و مقام اثبات ) که محور دوم آن  از دو سطح (بداء در سطح شخصی و بداء در سطح عمومی) می­باشد، در این پژوهش ارائه می­‌گردد. جدا نمودن بین عنوان بداء با سایر معانی معرفتی هم‌­عرض آن (نسخ، قضا و قدر)  و همچنین افزودن قید "مخالفت واقعه با اخبار مخبر صادق" و  تأکید بر قید "ظهر منه" از دقت­‌هایی است که موجب برطرف شدن نقایص تعریف پیشنیان از این آموزه شده است.
 

کلیدواژه‌ها

بداء؛ تألیفات شیعه؛ نسخ؛ قضا و قدر

مراجع

قرآن کریم

ابن أثیر، عزالدین أبو الحسن على بن ابى الکرم المعروف، النهایة فی‌ غریب‌ الحدیث‌ و الاثر، به‌ کوشش‌ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ق‌/۱۹۶۳م‌.

ابن الاثیر الجزری، علی بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، بیروت، المکتبة العلمیة، ۱۳۹۹ق.

عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه، 1379.

ابن­ شهر آشوب، محمد بن علی، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دار البیدار للنشر، 1369.

ابن­ فارس، احمد بن فارس، معجم المقاییس اللغه، محقق عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404.

ابن­ منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، محقق جمال­‌الدین میردامادی، بیروت دارالفکر، 1414.

ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی­تا.

استرآبادی، محمدامین، الحاشیه علی اصول الکافی، تحقیق مولی خلیل قزوینی و علی فاضلی، قم، دار الحدیث، 1430.

اشعری قمی،  سعد بن عبدالله ، المقالات و الفرق، تهران، علمی و فرهنگی، 1360.

آخوند خراسانی، محمدکاظم ، کفایة الاصول، قم، موسسة آل البیت، 1409.

آل­ شیخ راضی، محمد طاهر، بدایة الوصول فی شرح کفایة الأصول، قم، دارالهدی، 1426.

جوادی آملی، عبدالله، دین­ شناسی، قم، مرکز نشر اسراء، 1381.

بحرانی، سیدهاشم، مدینة معاجز الأئمة الاثنی عشر و دلائل الحجج على البشر، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413.

بخاری، محمد بن مسلم، صحیح بخاری، محقّق ظهیر بن ناصر، دار طوق النجاه، 1422.

برنجکار، رضا؛ غلامی، اصغر، «تحلیل و تبیین مسئله بداء از دیدگاه فیض کاشانی»، کلام اسلامی، دوره 25، شماره 98، 1397.

بروجردی، سیدحسین، تفسیر الصراط المستقیم، غلامرضا مولانا بروجردی، قم، مؤسسه انصاریان، 1416.

بهبهانی، وحید، الفوائد الحائریه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415.

پای­ برجای، رمضان، «سیر تطوّر معرفتی مسئله بداء نزد متکلّمان شیعه و تحلیل آن همراه با پاسخ به شبهات»،  رساله دکتری، دانشگاه معارف اسلامی، گروه مدرسی معارف اسلامی گرایش مبانی نظری اسلام، 1395.

تبریزی، میرزاجواد، دروس فی مسائل علم الأصول، قم، دار الصدیقه الشهیده سلام الله علیها، 1387.

ثلائی، یوسف بن احمد، تفسیر الثمرات الیانعه و الاحکام الواضحه القاطعه، صعده، مکتبة التراث الاسلامیه، 1423.

جزایرى، نعمت­ الله بن عبدالله، انوار النعمانیه، بیروت، دارالقاری، 1429.

جیلانی، رفیع­ الدین محمد، الذریعة إلى حافظ الشریعة، محمد حسین درایتی، قم، دارالحدیث، 1429.

حائری اسکوئی، میرزا محمدباقر، الرساله البدائیه، تحقیق شیح عبدالمنعم العمران، بیروت موسسة المصطفی «ص» لاحیاء التراث، 1424 -2002

حر عاملى، محمد بن حسن‏، الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، محقق محمد بن محمد قائینی، قم، موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه­ السلام، 1418.

حسینی زبید، محمد مرتضی، تاج­ العروس من جواهر القاموس، محقق علی هلالی، بیروت، دارالفکر، 1414.

حسینی فیروزآبادی، مرتضى‏، عنایة الأصول فی شرح کفایة الأصول، قم، کتاب‌فروشی فیروزآبادی، 1400.

حلبی، ابوالصلاح، تقریب المعارف، قم، انتشارات الهادی، 1404.

حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق‏، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1982.

خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، تهران، نشر صبا، 1370. 

خفاجی، احمد بن محمد، شفاء الغلیل فی ما فی کلام العرب من الدخیل، تصحیح  محمد کشاش، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی­‌تا.

خوئی، ابوالقاسم، دراسات فی علم الأصول‏، علی هاشمى شاهرودى، قم، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت علیهم السلام،  1419‏.

خوئی، ابوالقاسم، محاضرات فی الاصول الفقه، تقریرات محمد اسحاق فیاض، قم، موسسه احیاء، بی‌­تا.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، بیروت، دارالقلم، 1412.

سبحانی، جعفر، النسخ و البداء فی الکتاب و السنة و رسالة حول حجیة أحادیث و أقوال العترة الطاهرة، بیروت، دارالهادی، .1418

سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، دارالقران الکریم، 1405.

شبر، سید عبدالله، حق الیقین فی معرفة اصول الدین، قم، انوار­الهدی، 1424.

شریف شیرازی (آصف شیرازی)، محمد هادی، الکشف الوافی فی شرح أصول الکافی، علی فاضلی، قم، دارالحدیث، 1430.

شهرستانی،  محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، قم، شریف رضی، 1364.

شیرازی، صدرالدین محمد، شرح‌ الاصول‌ الکافی‌،  تصحیح محمد خواجویی و تحقیق علی عابدی شاهرودی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‌، ۱۳66ق‌.

صدر، محمد باقر، بحوث فی علم الأصول‏، حسن عبدالساتر، بیروت، دارالاسلامیه، 1417.

صدر، محمد باقر، المعالم الجدیده للاصول، تهران، مکتبة النجاح، 1395.

صدوق، محمد بن علی، امالی، تهران، کتابچی، 1376.

صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، انتشارات الاسلامیه، 1395.

صدوق، محمد بن علی، الاعتقادات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1414ق.  

صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، جامعه مدّرسین، 1398.

صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی الفضائل آل محمد صلی الله علیهم، محسن کوچه­‌باغی، قم، مکتبة آیت­‌الله مرعشی نجفی، 1404.

طاهری، حبیب­‌الله، «اصل بداء، کاوشی پیرامون حقیقت بداء و دلائل آن»، رشد آموزش معارف اسلامی، تابستان 1378- شماره 638.

طریحی، فخرالدّین، مجمع البحرین، محقق احمد حسینی اشکوری، تهران، نشر مرتضوی، 1375.

طوسی، محمد بن حسن، العُدة فی أصول الفقه‏، قم، نشر علاقبندیان، بی­‌تا.

طوسی‌،‌ محمد بن حسن، الغیبه، به‌ کوشش‌ عبادالله‌ تهرانی‌ و علی‌ احمد ناصح‌، قم‌، ۱۴۱۱ق.‌ 

طوسی‌، نصیرالدین، تلخیص‌ المحصل معروف به نقد المحصل‌، بیروت، دارالاضواء، 1405.

عصار، محمدکاظم، رسائل وحدت وجود و بداء، حاشیه سید جلال­‌الدین آشتیانی، مشهد، دانشگاه، 1350.

علوی، احمد بن زین العابدین، الحاشیه علی اصول الکافی، حسین اشکوری، قم، دار الحدیث 1427.

فاضل مقداد، ابوعبدالله، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، به کوشش قاضی طباطبائی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1422.

فانی اصفهانی، سید علی، بداء از نظر شیعه، مقرر: سید محمدباقر بنی سعید لنگرودی، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب، 1394.

فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، 1409. 

فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، ضیاء الدین حسینی اصفهانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، 1406.

قزوینی، خلیل، الشافی فی شرح الکافی، محمد حسین درایتی، قم، دار الحدیث، 1429.

کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، عبدالله نعمه، قم، دار الذخائر، 1410.

کرباسی، محمد ابراهیم، اشارات الاصول، بی­جا، بی­‌تا.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات­‌الاسلامیه، 1362.

لاهیجی، عبدالرزاق، گوهر مراد، تصحیح: زین­‌العابدین قربانی­، تهران، نشر سایه، 1383.

مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح الکافی الاصول و الروضه، ابوالحسن شعرانی، تهران المکتبة­الاسلامیه، 1382.

مجذوب تبریزی، محمد، الهدایا لشیعة أئمة الهدى، محمد حسین درایتی و غلام­‌حسین قیصریه، قم، دارالحدیث، 1429.

مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، دار­الکتب­‌الاسلامیه، 1404.

کرمانی، محمد کریم­خان، ارشاد العوام، بی­‌تا، کتابخانه دیجیتالی سایت کتاب الابرار، قابل دسترسی در http://www.alabrar.info شهریور 1398.

مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی ابن ابی طالب علیه السلام،  قم، انصاریان، 1384.

مکدرموت، مارتین، اندیشه­‌های کلامی شیخ مفید، مترجم: احمد آرام، تهران، انتشارات تهران، 1372.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت ارشاد، 1368.

مظفر، محمدرضا، المنطق، تحقیق رحمة­الله رحمتی اراکی، قم، نشر الاسلامی وابسته به جامعه المدرسین، بی­‌تا.

مفید، محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیه، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق.

مفید، محمد بن نعمان، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1413ق.

مدرسی طباطبائی، حسین، مکتب در فرایند تکامل، مترجم هشام یزدان­‌پناه، تهران، انتشارات کبیر، 1386.

موحدی لنکرانی، فاضل، تعلیقه کفایة الاصول، قم، نوح، 1385.

موسوی، سید جمال­‌الدین، «آموزه بداء در اندیشه امامیه از آغاز غیبت تا پایان مدرسه بغداد»، تحقیقات کلامی، پاییز 1392 سال اول، شماره 2.

موسوی بجنوردی، سیدمحمد، «بداء، نسخ، تفاوت آنها با یکدیگر»، الهیات، زمستان 1386 شماره 1.

موسوی بحرانی محرقی، سید عبدالله، بحث حول البداء، بی­‌جا، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1987.

موسوی قزوینی، علی، الحاشیة على قوانین الأصول، مطبعه حاجی ابراهیم تبریزی‏، 1299.

مولایی­‌نیا همدانی، عزت الله، نسخ در قرآن، تهران، رایزن، 1378.

میرداماد، محمدباقر، نبراس الضیاء، قم - تهران، هجرت و میراث مکتوب، 1374.

میرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، القوانین المحکمة فی الأصول( طبع جدید)، رضا حسین صبح، احیاءالکتب­‌الاسلامیه، قم بی­‌تا.

نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین بقم المشرفه‏، 1365.