تأثیر نماز بر نام‌گذاری اوقات شبانه‌روز در زبان‌های ایرانی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 25، اسفند 1400، صفحه 111-136   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2021.73506.1071

نویسندگان

جهاندوست سبزعلیپور^{* 1}؛ شیما جعفری دهقی²

¹گروه زبان و ادبیات فارسی ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، رشت، ایران

²گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ولایت ایرانشهر سیستان و بلوچستان

چکیده

ارتباط دو زبان فارسی و عربی و تأثیرپذیری این دو از یکدیگر غیرقابل کتمان است. در دورۀ قبل و بعد از اسلام این دو زبان بر همدیگر تأثیر بسیار گذاشته‌اند. پذیرش دین اسلام توسط ایرانیان باعث رواج لغات عربی بسیاری شد. نمازهای پنچگانه که در اوقات مختلفی از شبانه‌روز خوانده می‌شود، باعث توجه خاص به زمان نمازگزاری شده‌ و لحظات و زمان‌های نماز، اهمیت خاصی پیدا کرده‌است. به همین دلیل، عباراتی که برای اشاره به زمان ادای نماز به کار می‌رفت، بعد از مدتی برای اشاره به زمان به طور مطلق به کار رفت و کم‌کم عباراتی همچون «نماز دیگر»، «نماز پیشین» و «پسین» و کلمات دیگر، علاوه‌بر اشاره به زمان نماز، به عنوان قید زمان به معنای «عصر، غروب و مانند آن» در بین زبان‌های ایرانی رایج شدند. این تحقیق در پی آن است نشان دهد که در گویش‌های ایرانی چه واژه‌هایی تحت‌تأثیر نماز ایجاد شده و یا معانی تازه‌ای پیدا کرده‌اند. داده‌های این تحقیق هم به روش کتابخانه‌‌ای از کتبی همچون ترجمۀ تفسیر طبری و هم به روش میدانی از گویش‌های مختلف ایرانی گردآوری شده‌اند. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد هم در متون ادب فارسی و هم در گویش‌های ایرانی واژه‌های زمان‌نَمای قابل ملاحظه‌ای تحت‌تأثیر نماز رایج شده‌اند.

کلیدواژه‌ها

زبان‌شناسیِ اجتماعی؛ گویش‌های ایرانی؛ نماز؛ اوقات شبانه‌روز

مراجع

آذرنوش، آذرتاش (1387)، چالش میان فارسی و عربی (سده‌های نخست)، چاپ دوم، تهران: نی.

2 - بیهقی، ابوالفضل (1375)، تاریخ بیهقی 3ج، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب.

3 - ترجمۀ تفسیر طبری (1356)، ترجمۀ تفسیر طبری، به تصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس.

4 - تقی‌پور، ابوالفضل (1395) «بررسی تطبیقی کارکردهای «واو» در فارسی و عربی با محوریّت اشعار سعدی»،  دو ماهنامۀ جستارهای زبانی، دورۀ 7، شمارۀ 3 (پیاپی 31)، صص 19- 34.

5 ـ حسن‌دوست، محمد (1389)، فرهنگ تطبیقی- موضوعی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی نو، 2ج، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

6 - دشتی، مهدی (1395)، «نقد کتاب چالش میان فارسی و عربی، اثر آذرتاش آذرنوش»، کاوش‌نامۀ ادبیات تطبیقی (مطالعات تطبیقی عربی- فارسی)، سال 6، شمارۀ 21، صص 33-65.

7 - دهخدا، علی‌اکبر (1377)، لغت‌نامه، زیرنظر محمد معین و جعفر شهیدی، موسسه لغتنامه دهخدا، تهران.

8 ـ رفیعی جیردهی، علی (1386)، لغت‌نامۀ تالشی (تالشی- فارسی)، دانشگاه گیلان.

9 - سامارین، ویلیام (بی‌تا) زبان شناسی عملی، ترجمۀ لطیف عطاردین، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

10 - سبزعلیپور، جهاندوست (1394)، گنجینۀ گویش‌های ایرانی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

11 - سیفی، رویا، سبزعلیپور، جهاندوست (1394)، «ریشه‌شناسی شماری از واژه‌های گویش خلخال» مجموعه‌ مقالات دومین همایش زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (گذشته و حال)، به کوشش محمود جعفری دهقی و نازنین خلیلی‌پور، تهران: مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی، اسلامی.

12 - صادقی، علی‌اشرف (1386)«تأثیر زبان عربی بر آواهای زبان فارسی»، نشریۀ گزارش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شمارۀ 5، صص 68-73.

13 ـ عمید، حسن (1371)، فرهنگ عمید، تهران: امیرکبیر.

14 ـ کیا، صادق (1390)، واژه‌نامه شصت‌و‌هفت گویش ایرانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات ایرانی.

15 ـ مدرسی، یحیی (1396)، درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

16 ـ معین، محمد (1388)، فرهنگ فارسی، 6ج، تهران: امیرکبیر.

17 ـ شیخ‌‌الحکمایی، عمادالدین، رضوان، رامینا (1398)، «دانش نام‌شناسی و پژوهش‌های علوم تاریخی»، پژوهش‌های علوم تاریخی، سال 11، شمارۀ 2، صص 163- 166.

18- نغزگوی‌کهن، مهرداد (1392)، بررسی تاثیر زبان عربی بر نظام واجی زبان فارسی و گونه‌های آن، پژوهش‌های زبان‌شناسی تطبیقی، سال سوم، شمارۀ پنجم، صص. 66- 94.

19 - Appel, R. and Muysken, P. (1987), Language contact and bilingualism. London: Edward Arnold.

20- Arlotto, A. (1972), Introduction to Historical Linguistics, Boston: Houghton Mifflin.

21- Gazsi, D. (2011), “Arabic-Persian Language Contact”, in: The Semitic Languages: An International Handbook, in collaboration with: Geoffrey Khan, Michael P. Streck and Janet C. E. Watson, Stefan Weninger ed. De Gruyter Mouton

22- Hartman, R and Stork, F. (1972), Dictionary of Language and Linguistics, London: Applied Science Publishers.

23- Haugen, E. (1953) [1969]. The Norwegian language in the Americas: A study in bilingual behavior. Bloomington: Indiana University Press.

24- Mahootian, Sh. (2018), “Language Contact and Multilingualism in Iran”, in: The Oxford Handbook of Persian Linguistics, ed. Anousha Sedighi and Pouneh Shabani-Jadidi, Online Publication Date: Sep 2018.

25- Matras, Y. (2009), Language Contact, Cambridge: Cambridge University Press: Cambridge

26- Perry, J.R. (2011), “ARABIC LANGUAGE v. Arabic Elements in Persian”, Encyclopedia Iranica Online.

27- Thomason, S. G. (2001), Language contact. An introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press.

28- Thomason, S. G. and Kaufman, T. (1988), Language contact, creolization and genetic linguistics. Berkeley: University of California Press.

29- Weinreich, U. (1953), Languages in contact, The Hague: Mouton.