مطالعات تفسیری قرآن کریم در ایران معاصر؛ جریان‌ها و رویکردها

علوم قرآن و حدیث

مقاله 2، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، شهریور 1401، صفحه 33-52   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jquran.2021.72262.1172

نویسنده

فروغ پارسا^*

دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

مطالعات تفسیری در ایران در بازة زمانی چهار دهة پس از تأسیس جمهوری اسلامی گسترش قابل ملاحظه‌ای داشته است. این جستار با تحلیل شرایط تاریخی و اجتماعی این دوران و گفتمان‌های موجود به جریان‌شناسی مطالعات تفسیری اهتمام داشته و در فضای فرهنگی ایران دو جریان تفسیری را شناسایی کرده که هر یک به نوبه خود طیف‌های مختلفی را در خود گنجانده‌اند. جریان تفسیری نخست، جریانی است مبتنی بر گفتمان این همانی دیانت و سیاست است که به مؤلفه‌های این گفتمان یعنی ضرورت دخالت روحانیت در سیاست، ولایت فقیه و جامعیت احکام قرآنی باور دارد و با توجه بدان‌ها به تفسیر قرآن اهتمام نموده است. جریان دوم، جریانی است که بدون لحاظ و سوگیری نسبت به گفتمان این همانی دیانت و سیاست و مؤلفه‌های آن به تفسیر قرآن مبادرت کرده است. چارچوب نظری این پژوهش نظریه هرمنوتیک دریافت) (reception theory است که به نقش مفّسر و شرایط تاریخی و سیاسی وی در تفسیر متن اهمیت می‌دهد. در جریان تفسیری همسو با گفتمان این همانی دیانت و سیاست، تفاسیری با رویکردهای فلسفی و عقل‌گرایانه، اجتماعی و نیز واعظانه تألیف شده‌اند. در جریان غیر همسو، طیف‌های مختلف مفسّران سنتّی، سنتی نوگرا، قرآن‌بسنده، علمی‌نگر، اخلاقی، تربیتی و هرمنوتیکی مدرن  گرد آمده‌اند.   

کلیدواژه‌ها

تفسیر قرآن کریم؛ جریان‌های تفسیری؛ گفتمان این همانی دیانت و سیاست؛ ایران پس از انقلاب اسلامی

مراجع

آقا بزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، مطبعه مجلس شورا، تهران، 1360.

ابن سعد، محمدطبقات الکبیر، تصحیح ادوارد سخو، بی نا، لیدن،1323ق.

احمدی، بابک، ساختار و تأویل متن، نشر مرکز، تهران، 1390.  

احمدی، بابک، «خرد هرمنوتیک »، نشریه کلک، شماره ۳۹. خرداد ۱۳۷۲.

انصاری، شیخ مرتضی المکاسب، مکتب علامه ، قم، 1368. 

ایازى، سید محمدعلى، سیر تطور تفاسیر شیعه، دانشگاه آزاد اسلامى. واحد علوم و تحقیقات، تهران  ، 1385.

بابایی ، علی اکبر و دیگران ، روش شناسی تفسیر قرآن،  پژوهشکده‏ی حوزه و دانشگاه و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‏ها (سمت)، تهران – قم، 1379.  

بازرگان، مهدی، مجموعه آثار (12)، سیر تحول قرآن (1)، شرکت سهامی انتشار با همکاری بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تهران، 1385.

بازرگان، مهدی، آخرت و خدا، هدف بعثت انبیا، نشریه کیان ، شماره 28،صص46-61، 1374 .

برکت، بهزاد، «کنش خواندن و انسان شناسی ادبیات: تصویری از اندیشه ولفگانگ آیزر»، نشریه جستارهای ادبی، ش 184، بهار .1393

بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، در یک جلد، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، قم - ایران، 1417 ق .

بهبودی، محمدباقر،« بازنگری تاریخ انبیا در قرآن»، نشریه پژوهش های قرآنی، شماره11-12، صص 284-349، 1376.

بهبودی، محمدباقر،  تدبری در قرآن، انتشارات علم، تهران، 1395.

پارسا، فروغ، «درآمدی بر کاربست نظریه دریافت در تحلیل تاریخ تفسیر شیعه»، نشریه علمی مطالعات قرآن و فرهنگ اسلامی، شماره دوم، ص 1-23، 1396.

جوادی آملی، عبدالله،  تفسیر تسنیم، ج 1، تحقیق علی اسلامی، نشر اسرا، قم، 1388.

جوادی آملی، عبدالله،  تفسیر تسنیم، ج 19، تحقیق سعید بندعلی و عباس رحیمیان، نشر اسرا، قم، 1389.

جوادی آملی، عبدالله،  تفسیر تسنیم، ج 22، تحقیق حسین شفیعی و محمد فراهانی، نشر اسرا، قم، 1389.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، ج 39، تحقیق محمد جواد دشتی و روح الله رزقی و احمد جمالی،  نشر اسرا، قم، 1395.

جوادی آملی، عبدالله: نسبت دین و دنیا، نشر اسرا، قم، 1381.

جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: ولایت، فقاهت و عدالت، نشر اسراء، قم ، 1395.  

علوی مهر، حسین، روش ها و گرایش های تفسیری، انتشارات اسوه، قم، 1381.

حلّی، ابو منصور جلال الدین حسن یوسف، نهایة الأحکام فی معرفة الاحکام، اسماعیلیان، قم، 1410 ق.  

حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، مؤسسه اسماعیلیان، قم، 1408ق.

خسرو پناه، عبدالحسین ، جریان شناسی ضد فرهنگ ها، دفتر نشر معارف | موسسه فرهنگی حکمت نوین اسلامی، قم، 1396.  

خسروشاهی، سیدهادی، دربارۀ: آیت الله هاشمی رفسنجانی، کلبه شروق، قم، 1396.

خمینی، سید روح الله،  صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س) (بیانات، پیام ها، مصاحبه ها، احکام، اجازات شرعی ونامه ها)، مؤسسه تنظیم ونشرآثارامام خمینی، تهران،1378.

خمینی، سید روح الله، ولایت فقیه، چاپ یازدهم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران،1381.

خمینی، سید روح الله، کتاب البیع، ج2، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، 1385.

خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، قم، بی‌تا.

ذهبی، محمد حسین، التفسیر و المفسرون، دارالکتب الحدیثه، قاهره، 1961م /1381ق.

روشن ضمیر، محمد ابراهیم جریان شناسی قرآن بسندگی، انتشارات سخن، تهران ،1390.

ستوده، امیر رضا، پا به پای آفتاب، نشر پنجره، تهران، 1375.

سروش، عبدالکریم، «خدمات و حسنات دین»، مجله کیان، ش 27، صص2-16، 1374 .

سیوطی، عبدالرحمن، ترجمه الاتقان، مترجم: سید مهدی حائری قزوینی، امیرکبیر، تهران، 1363.

ابراهیم شریف، محمد، اتجاهات التجدید، دارالتراث، قاهره، ۱۴۰۲ ق.

شعبانی ساروئی، رمضان، جریان شناسی سیاسی فرهنگی ایران، نشر اعتدال ، بی جا،1390.

شهید اول، محمد بن مکى، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، دار التراث - الدار الإسلامیة، بیروت، 1410 ق.

شهید ثانى، زین الدین بن على، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (حاشیه- سلطان العلماء)، 2 جلد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم،

صادقی تهرانی، محمد، فقه گویا نقد وبررسی فقه سنتی، انتشارات امید فردا، بی جا،1380.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیرالقرآن بالقرآن و السنه، چاپ دوم، فرهنگ اسلامی ، قم ،1406ق .

علوی مهر، حسین، روش ها و گرایش های تفسیری، انتشارات اسوه، قم، 1381.

عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، چاپ دوم، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368.  

 فراتی، عبدالوهاب روحانیت و تجدد، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1393.

 قرائتی، محسن، تفسیر نور، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، تهران‏، 1388.  

قهرمانی، مریم، ترجمه و تحلیل انتقادی گفتمان : رویکرد نشانه شناختی، ناشر مؤلف، تهران،1392.

لک زایی، نجف، تحولات سیاسی اجتماعی ایران معاصر، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1391.

مجتهد شبستری، محمد، نقدی بر قرائت رسمی از دین، طرح نو، تهران‌،1381.

مجتهد شبستری، محمد، هرمنوتیک کتاب و سنت، طرح نو، تهران ، 1375.

مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی، https://rafsanjani. ir/

مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1383.

مصباح یزدی، محمد تقی، نظریه سیاسی اسلام، به کوشش کریم سبحانی جلد 1و 2، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم،1391.

مصباح یزدی، محمد تقی، قرآن در نهج البلاغه ، نگارش احمد محمدی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم،1380.  

مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید (دوره سه جلدى در یک مجلد)، شرکت چاپ و نشر بین الملل سازمان تبلیغات اسلامى، قم، 1384.

مصباح یزدی، محمدتقی، حقوق و سیاست در قرآن، نگارش شهید محمد شهرابی، چاپ اول، انتشارات موسسه آموزش و پژوهش امام خمینی (ره)، قم،1377.

مصطفوی تبریزی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، چاپ اول، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1368.

معرفت، محمد هادی تفسیر و مفسران،  مؤسسه فرهنگی التمهید، قم،1380.

نجفی، شیخ محمّدحسن، جواهر الکلام، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1362.  

هاشمی رفسنجانی، اکبر، تفسیر راهنما، بوستان کتاب، قم، 1386.

هاشمی رفسنجانی، اکبر، انقلاب یا بعثت جدید، انتشارات یاسر، قم، بی تا.

هاشمی رفسنجانی، خاطرات، مصاحبه آقای هاشمی با مجله سروش پیرامون استاد مطهری و جدایی دین از سیاست و گروه فرقان)  مرکز اسناد آیت الله هاشمی رفسنجانی، https://rafsanjani. ir/

هاشمی رفسنجانی، اکبر، مصاحبه آیت ا... هاشمی رفسنجانی با برنامه عصر ولایت شبکه دوم سیما با مسئله دین و سیاست، ۲۰ اردیبهشت 1377ش.

واعظی، احمد نظریه تفسیر ومسایل آن ، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ، قم،1392.