بررسی صفت عارفانۀ ذکر بر پایۀ مراتب سه‌گانۀ سیر و سلوک (تفرقه، فنا، بقا)

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 9، دوره 52، شماره 2 - شماره پیاپی 105، آذر 1399، صفحه 181-196   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.67139.0

نویسندگان

مجید فرحانی زاده^{* 1}؛ عباس محمدیان²

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه حکیم سبزواری

چکیده

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانۀ ذکر در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن هفتم هجری می‌پردازد. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل ذکر از منظر مراتب سیر و سلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی_ تحلیلی نگارش یافته، نشان می‌دهد که صفت ذکر در سخن برخی از عارفان، در هر یک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحوّل و تبدّل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. در این ساحت سالک سعی در اتّصاف به ذکر و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، از این‌رو ذکر در عارف، خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌یافته، کوشش او زایل و اتّصافش به ذکر‌ ترک می‌شود. اما در مرتبۀ سوم یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌گردد، بر این اساس ذکر در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، امّا تحوّل‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد که با وجود این­که سخنان بیشتر عارفان از ذکر، با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عدّه‌ای از آنان از ذکر؛ علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.

کلیدواژه‌ها

ذکر؛ تحوّل و تبدّل صفت؛ فرق؛ فنا؛ بقا

مراجع

قرآن کریم، ترجمۀ محمدمهدی فولادوند، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ سوم، 1376.

ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، تصحیح محمد ابوالفضل‏ ابراهیم، ج11، قم‏، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، 1404ق.
 ابن‌عربى، محی‌الدین، الفتوحات‌المکیة، ج2‏، بیروت، دارالصادر، چاپ اول، بی‌تا.
 ابن‌عربى، محی‌الدین، فتوحات مکّیه، ج7، ترجمۀ محمد خواجوی، تهران، مولی، چ2، 1384.
 انصاری، خواجه عبدالله، طبقات‌الصوفیه، تصحیح عبدالحی حبیبی قندهاری، به کوشش حسین آهی، چاپ اول، تهران: فروغی، چاپ اول، 1362.
 انصاری، خواجه عبدالله، منازل‌السائرین‏، تصحیح على شیروانى‏، تهران، دارالعلم‏، چاپ اول، 1417ق.
 بقلی شیرازی، روزبهان، تفسیر عرائس‌البیان فى حقائق القرآن‏، تصحیح احمد فرید المزیدى‏، ج2، بیروت‏، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 2008م‏.
 بقلی شیرازی، روزبهان، مشرب‌الارواح‏، تصحیح عاصم‌ابراهیم الکیالی الحسینى الشاذلى‏، بیروت‏، دارالکتب‌العلمیة، چاپ اول، 1426ق.
 بقلی شیرازی، روزبهان، شرح شطحیات‏، تصحیح هانرى کربن‏، تهران، طهورى‏، چاپ سوم، 1374.

تبادکانى، شمس‌الدین محمد، تسنیم‌المقربین، تهران، کتابخانه موزه و اسناد مجلس شوراى اسلامى ایران، چاپ اول، 1382.
تهرانى، سید­محمد­حسین، معادشناسى، ج2، مشهد، ملکوت نور قرآن، چاپ یازدهم، 1423ق.

چیتیک، ویلیام، درآمدی در تصوف و عرفان اسلامی، ترجمۀ جلیل پروین، تهران، حکمت، چاپ دوم، 1390.
 دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، ج8، تهران، دانشگاه تهران و روزنه، چاپ دوم، 1377.
رازی، نجم‌الدین، مرصادالعباد، تصحیح امین ریاحی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوازدهم، 1386.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، تصحیح صفوان عدنان‏ داوودى یا داود، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، 1412ق.
سجّادی، سیّدجعفر، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران، طهوری، چاپ هشتم، 1386.
سراج طوسى، ابونصر، اللمع فی‌التصوف، تصحیح رینولد نیکلسون‏، لیدن، مطبعة بریل، 1914م.
سنایى، ابوالمجد مجدود، حدیقةالحقیقة و شریعةالطریقة، تصحیح محمدتقی مدرس رضوى‏، تهران‏، دانشگاه تهران‏، چاپ ششم، 1383.

سنایى، ابوالمجد مجدود، دیوان سنایی غزنوی، به اهتمام محمدتقی مدرس رضوى، تهران، سنایی، چاپ هفتم، 1388.

سهروردى‏، شهاب‌الدین ابوحفص، عوارف‌المعارف‏، تصحیح احمد عبدالرحیم السایح و توفیق على وهبة، قاهرة، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول، 1427ق‏.

عراقى‏، فخر­الدین، کلیات عراقى‏، تصحیح نفیسى، تهران‏، سنائى، چاپ چهارم، 1363‏.

عطار نیشابورى، فریدالدین، دیوان عطار، تصحیح تقی تفضلى‏، تهران‏، علمى و فرهنگى‏، چاپ یازدهم، 1384.
عطار نیشابورى، فریدالدین، الهى‌نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران‏، سخن، چاپ پنجم، 1388.
عطار نیشابورى، فریدالدین، تذکرةالأولیاء، تصحیح رینولد نیکلسون‏، مطبعۀ لیدن‏، چاپ اول، 1905م.
غزالى‏، ابوحامد محمد، کیمیاى سعادت‏، تصحیح رضا خدیو جم‏‏، ج2، تهران‏، علمى و فرهنگى، چاپ یازدهم، 1383.

قشیرى، ابوالقاسم، رسالة‌القشیریه، تصحیح عبد الحلیم محمود و محمود بن شریف‏، قم‏، بیداد‏، چاپ چهارم، 1374.

کلابادى‏، ابوبکر، التعرّف لمذهب‌التصوّف‏، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1371.

کلینى، محمد بن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبرغفارى و محمد آخوندى، ج2، تهران، دارالکتب‌الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.

گوهرین، سیدصادق، شرح اصطلاحات تصوّف، ج5، تهران، زوار، چاپ اول، 1380.
مزیدى، احمد فرید، الإمام الجنید، بیروت، دارالکتب‌العلمیة، چاپ اول ، 1427ق.

محمودی، خیرالله، «ذکر وجودی و ذکر شهودی»، شعرپژوهی، دانشگاه شیراز، دورۀ سوم، شمارۀ اول1، 1390، صص 207-229.

منوّر، محمدبن، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، ج1، تهران، آگاه، چاپ پنجم، 1367.
مولوی، جلال‌­الدین محمد، دیوان کبیر شمس‏، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران‏، طلایه‏، چاپ اول، 1384.
مولوی، جلال‌­الدین محمد، مثنوى معنوى‏، تصحیح توفیق سبحانى‏، تهران‏، وزارت ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1373‏.
میبدى‏، ابوالفضل رشیدالدین، کشف‌الأسرار و عدةالأبرار، تصحیح علی‌اصغر حکمت، ج2 و 5، تهران‏، امیرکبیر، چاپ پنجم، 1371.

همایى، جلال‌الدین، تفسیر مثنوى مولوى، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران، چ2، 1384.