قصۀ «معاشران» در تاریخ (فرآیند شکل‌گیری شخصیت «معاشر» و بازتاب آن در ادبیات فارسی)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 215، اسفند 1400، صفحه 71-95   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.72866.1174

نویسندگان

بهمن رضایی¹؛ بابک کاویانی سورکی^{* 2}

¹دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهرکرد، شهرکرد، ایران

چکیده

تغییر شرایط تاریخی‑فرهنگی و دگرگونی انواع بافت‌‌ها، باعث فراموشی بخشی از دلالت‌‌های واژۀ «معاشر» شده ‌است. این دلالات گمشده، بر طبق سنجش روابط همنشینی و جانشینیِ واژگان متون، قابل بازشناسی است. فرهنگ‌‌های لغت برای واژهٔ «معاشر»، معانی «دوست» و «همنشین» را ضبط کرده‌‌اند؛ اما دلالات یاد شده، نه در محور همنشینی و نه در محور جانشینی، نظام معنایی بسیاری از ابیات، از جمله این بیتِ سعدی: «سر کوی ماهرویان همه روز فتنه باشد / ز معربدان و مستان و معاشران و رندان» را پشتیبانی نمی‌‌کنند. گویاست که در این بیت، واژهٔ «معاشر» از نظر شمول معنایی، با واژه‌‌های «رند»، «مست» و «مُعَربد» هم‌‌شمول است. واژهٔ «معاشر» در این زمینه به معنی «فردی اهل عشرت، بزم و لهو» در زمینه‌‌ای غیراخلاقی است. این معنی هم برای افراد عیاش و هم برای گروهی که شغل آن‌ها «عشرت‌‌آفرینی» بوده، به کار می‌‌رفته است. برخی از «معاشران» با عنوان «ندیمان معاشر» در دربارها نقش مدیریت و خدمت‌‌رسانی به میزبانان را در مجالس بزم بر عهده داشته‌‌اند. انوری، یکی از مشاهیر معاشرانِ دربار سلجوقی را با نام «اکرم معاشر» شناسانده است. در این پژوهش، افزون بر معرفی و ریشه‌شناسی تاریخیِ دلالت جدید «معاشر»، به زیرساخت‌‌های شکل‌‌گیری «طبقهٔ معاشران» نیز پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

معاشر؛ معاشرت؛ طبقهٔ معاشران؛ بافت؛ دلالت

مراجع

قرآن کریم. (1390). ترجمهٔ بهاء‌‌الدین خرمشاهی. چاپ هفتم. تهران: با همکاری انتشارات نیلوفر و انتشارات جامی.

ابن عماد، عبدالحی بن احمد. (1406 ه.ق). شذارات الذهب فی اخبار من ذهب. 10 جلد. با تحقیق عبدالقادر الأرناؤوط و محمود الأرناؤوط. چاپ اول. بیروت: ابن کثیر.

ابن مسکویه، احمد بن یعقوب. (1924). تهذیب الاخلاق و تطهیرالاعراق. بی جا.

ابن منظور، محمد بن مکرم. (1375). لسان‌العرب. بیروت: دارصادر.

المبارک بن الشعار، کمال‌الدین ابو البرکات. (2005 م). قلائد الجمان فی فرائد شعراء هذا الزمان. با تحقیق کامل سلمان الجبوری. چاپ اول. بیروت: دارالکتب العلمیه.

امامی، نصراللّٰه. (1387). استاد شاعران رودکی: شرح حال، گزیدۀ اشعار با توضیح و گزارش. چاپ هشتم. تهران: جامی.

انوری، حسن. (1387). فرهنگ بزرگ سخن. جلد دوم. تهران: سخن.

انوری، اوحدالدّین محمّدبن محمّد. (1364). دیوان اشعار. به کوشش سعید نفیسی. چاپ سوم. تهران: موسسه انتشارات سکّه.

آذرنوش، آذرتاش، (1393). فرهنگ معاصر عربی-فارسی؛ بر اساس فرهنگ عربی-انگلیسی هانس‌‌ور. چاپ شانزدهم. تهران: نشر نی.

بیهقی. ابوالفضل محمد بن حسین. (1388). تاریخ بیهقی. مقدمه، تصحیح و تعلیقات، توضیحات و فهرست‌ها محمدجعفر یاحقی و مهدی سیّدی. چاپ دوم. تهران: انتشارات سخن.

جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر. (1374). ترجمۀ تاریخ یمینی. تصحیح و شرح جعفر شعار. چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

حافظ، شمس‌الدّین محمّد. (1387). دیوان حافظ قزوینی-غنی. با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علّامه محمّد قزوینی. به اهتمام ع. جربزه دار. چاپ هفتم. تهران: انتشارت اساطیر.

‌‌‌‌‌‌. (1386). دیوان غزلیات حافظ. به کوشش خلیل خطیب رهبر. چاپ‏ چهل و دوم، تهران: انتشارات صفی علی شاه.

حسن بن احمد عثمانی، ابوعلی. (1391). ترجمهٔ رسالهٔ قشریّه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات مهدی محبتی. تهران: انتشارات هرمس.

حمیدیان، سعید، (1392). شرح شوق، 5 جلد. شرح و تحلیل بر اشعار حافظ، چاپ چهارم، تهران: نشر قطره.

خاقانی، بدیل بن علی. (1382). دیوان اشعار. به کوشش ضیاءالدین سجادی. چاپ هفتم. تهران: انتشارات زوّار.

خالقداد هاشمی، مصطفی. (1384). توضیح‌الملل (ترجمۀ الملل و النحل). 2 جلد. چاپ پنجم. تهران: اقبال.

خرّمشاهی، بهاء‌الدّین. (1382). حافظ‌نامه. 2 جلد، تهران: سروش (انتشارات صدا و سیما).

خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمال‌الدّین محمود. (1369). دیوان اشعار، به اهتمام و تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: چاپ مروی.

دهخدا، علی‌‌اکبر. (1377). لغت‌‌نامهٔ دهخدا. 16 جلد. چاپ دوم. تهران: مؤسسهٔ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.

دهقانی، محمد. (1395). حدیث خداوندی و بندگی: تحلیل تاریخ بیهقی از دیدگاه ادبی، اجتماعی و روانشناسی (همراه با شرح و توضیح مهم‌ترین بخش های متن). چاپ دوم. تهران: نشر نی.

ذهبی، محمد بن احمد. (1409 ه.ق). تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام. 52 جلد. با تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. جلد 25 و 50. چاپ دوم. بیروت: دار الکتب العربی.

راوندی، محمد بن علی بن سلیمان. (1386). راحه‌الصدور و آیة‌‌السرور. در تاریخ آل سلجوق. به سعی و تصحیح محمد اقبال، با مقدمهٔ بدیع‌‌الزمان فروزانفر و مجتبی مینوی. تهران: انتشارات اساطیر.

زاکانی، عبید. (1378). دیوان اشعار. به اهتمام علی جانزاده. چاپ دوم. بی‌جا: انتشارات جانزاده.

سجودی، فرزان. (1396). نشانه‌‌شناسی فرهنگی. چاپ دوم. تهران: نشر علم.

سعدی، مصلح بن ‌عبداللّٰه. (1386). کلیات سعدی. به اهتمام محمدعلی فروغی. چاپ چهاردهم. تهران: انتشارات امیرکبیر.

. (1389). گلستان سعدی. تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی. چاپ نهم. تهران: انتشارات خوارزمی.

سنایی، مجدود بن آدم. (1397). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه. مقدمه، تصحیح، تعلیقات و فهرست‌‌ها، محمدجعفر یاحقی، سید مهدی زرقانی. تهران: انتشارات سخن.

. (1388). دیوان. با مقدّمه و حواشی و فهرست محمد تقی مدرّس رضوی. چاپ هفتم. تهران: انتشارات سنایی.

‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. (1398). مکاتیب سنایی. به کوشش نذیر احمد. تهران: انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.

سودی بسنوی، محمد. (1366). شرح سودی بر حافظ. با ترجمۀ عصمت ستارزاده. جلد سوم و چهارم. چاپ پنجم. تهران، انتشارات زرین و انتشارات نگاه.

سوندی، پیتر. (۱۳۹۷). درآمدی بر تأویل‌‌شناسی ادبی. ترجمهٔ علی محمدی آسیابادی. تهران: شرکت انتشارات سورۀ مهر.

شمیسا، سیروس. (۱۳۸۱). شاهدبازی در ادبیات فارسی. تهران: انتشارات فردوس.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. (1993 م). الملل و النحل. تحقیق امیرعلی مهنا و علی‌حسن فاعور، بیروت: دارالمعرفه.

صفوی، کورش. (1399). فرهنگ توصیفی فلسفهٔ زبان. تهران: نشر علمی.

عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر. (1387). قابوس‌نامه. به اهتمام و تصحیح غلام‌‌حسین یوسفی. چاپ شانزدهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

کیانی، مجید؛ امامی، نصراله؛ کاویانی سورکی، بابک. (1397). «ناصر خسرو و موسیقی فرهنگی ایران»، سومین همایش ملی زبان، ادبیات و بازشناسی مشاهیر و مفاخر، تربت حیدریه.https://civilica.com/doc/894833

گراوند، علی. (1392). «بررسی سطح فکری اشعار منوچهری دامغانی». آینهٔ میراث. دورۀ 11. شمارۀ 53. پاییز و زمستان. 219-243.

معزی، امیرالشعرا محمّد بن عبدالملک. (1362). کلیّات دیوان معزی. با مقدمه و تصحیح ناصر هیری. تهران: نشر مرزبان.

معین، محمّد. (1384) فرهنگ فارسی معین (تک‌جلدی). تهران: میکائیل.

مولوی، جلال‌‌الدین محمّد بن ‌‌محمّد. (1393). کلیّات شمس. بر اساس چاپ بدیع‌‌الزمان فروزانفر. تهران: هرمس.

نصراللّٰه منشی، ابوالمعالی. (1389). کلیله و دمنه. تصحیح و توضیح مجتبی مینوی. چاپ سی و چهارم. تهران: انتشارات امیرکبیر.

نظامی عروضی سمرقندی، احمد بن عمر. (1388). چهار مقاله. مصحح محمد قزوینی، محمد معین. به اهتمام عزیزاللّٰه علیزاده، تهران: انتشارات فردوس.