استحالهٔ شخصیت عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی در نسخه‌های سه‌گانهٔ صفوةالصّفا

جستارهای نوین ادبی

مقاله 3، دوره 54، شماره 4 - شماره پیاپی 215، اسفند 1400، صفحه 47-69   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.71979.1144

نویسندگان

سید علی‌‌اصغر میرباقری‌‌فرد^{* 1}؛ علی صادقی حسن‌آبادی²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

پس از درگذشت شیخ زاهد و برگزیده شدن شیخ صفی‌‌الدین به جانشینی وی و انتقال طریقت زاهدیه به طریقت صفویه، تغییراتی در طریقت صفوی ایجاد شد و رفته‌‌رفته در نسخه‌‌های صفوة‌‌الصّفا بازتاب یافت. این تغییرات که از زمان حیات شیخ صفی‌‌الدین آغاز شده و در نسخه‌‌های نزدیک به نسخه مؤلف بازتاب یافته بود، در دوران پیشاصفوی و صفوی تشدید شد و در نسخه‌‌های طریقتی و سلطنتی نیز راه یافت. ازاین‌‌رو پژوهش حاضر با تلفیق روش‌‌های تحلیل تاریخی و نسخه‌‌شناختی، به بررسی چگونگی استحاله شخصیت عرفانی شیخ صفی‌‌الدین در نسخه‌‌های سه‌‌گانه صفوة‌‌الصّفااز دوران حیات شیخ تا دوران رهبری حاکمان صفوی پرداخته و فرایند وارد شدن آن‌ها در نسخه‌‌های سه‌‌گانه مذکور را نشان داده است؛ بنابراین تغییر شخصیت عرفانی شیخ صفی‌‌الدین از نظر دوره‌‌بندی تاریخی در سه دوره «دوران حیات شیخ صفی‌‌الدین»، «دوران رهبری رهبران طریقت» و «دوران رهبری حاکمان صفوی» صورت گرفته است. دراین‌‌راستا سیمای شیخ صفی‌‌الدین نیز «از مریدی طریقت زاهدیه به مرادی طریقت صفویه: دوران حیات شیخ صفی‌‌الدین»، «از مرادی طریقت به مرشدی سیاسی حسینی‌‌نسب: دوران رهبری رهبران طریقت» و «از مرشد سیاسی حسینی‌‌نسب به مرشد الهی مبلّغ عرفان حسینی‌‌نسب شیعی: دوران رهبری حاکمان صفوی» تغییر یافته است.

کلیدواژه‌ها

شیخ صفی‌‌الدین اردبیلی؛ عرفان؛ استحاله عرفانی؛ نسخه‌‌های صفوة‌‌الصّفا؛ دستکاری‌‌های طریقتی و سلطنتی

مراجع

ابن بزاز اردبیلی، درویش‌‌توکلی. (1373). صفوة‌‌الصّفا. مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی‌‌مجد. چاپ اول. اردبیل: دانشگاه آزاد اسلامی.

ابن‌سینا. (1364). رساله اضحویه. تصحیح و مقدمه محمد خدیوجم. تهران: اطلاعات.

انصاری، خواجه عبداللّٰه. (1388). صد میدان. بررسی و تصحیح سهیلا موسوی سیرجانی. تهران: زوار.

باخرزی، یحیی. (1358). اورادالاحباب و فصوص الآداب. به کوشش ایرج افشار. تهران: فرهنگ ایران.

پناهی، عباس. (1389). «طریقت زاهدیه گیلان و تأثیر آن بر جریان تصوف صفویه». پژوهشنامه تاریخ. شماره 20. پاییز. صص 21-1.

حسینی قزوینی، یحیی بن عبداللطیف. (1314). لبّ‌‌التواریخ. تهران: خاور.

حسینی، ابوالفتح بن میرمخدوم. (قرن 10). صفوة‌‌الصّفا. تصحیح و بازنویسی. تهران: کتابخانه ملی. نمره مسلسل 949 ف. [نسخه خطی].

حسینی‌‌قمی، ‌‌احمد بن شرف‌‌الدین. (1383). خلاصة التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران.

خنجی اصفهانی، فضل‌‌اللّٰه روزبهان. (1382). تاریخ عالم‌‌آرای امینی. تصحیح محمداکبر عشیق. تهران: میراث مکتوب.

درایتی، مصطفی. (1389). فهرستواره دست‌‌نوشت‌‌های ایران (دنا). جلد 7. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

 .(1390). فهرستگان نسخه‌‌های خطی ایران (فنخا). جلد 19. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی.

دهخدا، علی‌‌اکبر. (1361). لغت‌‌نامه فارسی. به کوشش محمد دبیرسیاقی و دیگران. تهران: دانشگاه تهران.

زرین‌‌کوب، عبدالحسین. (1384). روزگاران، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. تهران: سخن.

. (1387). دنباله جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر.

سالاری‌‌شادی، علی. (1386). «بازنگری در احوال و مناسبات شیخ صفی‌‌الدین اردبیلی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دوره 2. شماره 50. صص 69-45.

سیوری، راجر. (1385). ایران عصر صفوی. ترجمه کامبیز عزیزی. تهران: مرکز.

شورمیج، محمد. (1390). «رویکرد سیاسی شیخ زاهد گیلانی و شیخ صفی‌‌الدین اردبیلی از منظر متون تاریخی». مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ. پاییز و زمستان. سال 43. شماره پیاپی 87. صص 106-89.

شوشتری، قاضی نوراللّٰه. (1354). مجالس المؤمنین. تهران: اسلامیه.

شیرازی، صدرالدین. (1354). المبدأ و المعاد. مقدمه و تصحیح جلال‌‌الدین آشتیانی. تهران: انجمن فلسفه ایران.

فتوحی رودمعجنی، محمود؛ صادقی حسن‌‌آبادی، علی، میرباقری‌‌فرد، سیدعلی. (1400). «بررسی فرایند نسب‌‌سازی شیخ صفی‌‌الدین اردبیلی از نسخه ابن بزاز تا دستکاری‌‌های طریقتی و سلطنتی و بازتاب آن در منابع صفوی». مجله پژوهش‌‌های ادب عرفانی (گوهر گویای سابق) دانشگاه اصفهان. سال 13. شماره 4. پیاپی 43. صص 22-1.

غزالی، محمد. (1375). کیمیای سعادت. ترجمه محمد خوارزمی. جلد 1. تهران: علمی فرهنگی.

فولادی، علیرضا. (1387). زبان عرفان. چاپ اول. تهران: فراگفت.

قزوینی، بوداق‌‌منشی. (1378). جواهرالاخبار. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام‌‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.

کاتب، شاه محمد. (976). صفوة‌‌الصّفا. لندن: موزه بریتانیا. نمره مسلسل 1176. موجود در دانشگاه تهران. نمره مسلسل 3193-ف، [فیلم. نسخه خطی].

کسروی، سیداحمد. (1322). شیخ صفی و تبارش: دروغ بودن سیادت صفویان. تهران: پایدار.

مایل‌‌هروی، نجیب. (1376). «میزان تغییر و تبدیل صفوه‌‌الصفا». گلچرخ. شماره 17.

مجلسی، محمدتقی. (؟). رساله جواب المسائل الثلاث. در سیاست و فرهنگ روزگار صفوی. به اهتمام رسول جعفریان. جلد 1. تهران: علم.

مستوفی، حمداللّٰه. (1336). نزهة‌‌‌‌القلوب. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: طهوری.

منشی، اسکندربیگ. (1350). تاریخ عالم‌‌آرای عباسی. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. جلد 1. تهران: امیرکبیر.

نامعلوم، (896). صفوة‌‌الصّفا. ترکیه: ایاصوفیا. نمره مسلسل 3099. موجود در دانشگاه تهران. نمره مسلسل 118-ف. [فیلم. نسخه خطی].

نامعلوم. (1350). عالم‌‌آرای صفوی. به کوشش یداللّٰه شکری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

نیشابوری، عطار. (1398). تذکرة ‌‌‌‌الاولیاء. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌‌کدکنی. تهران: سخن.

هینتس، والتر. (1377). تشکیل دولت ملی در ایران، حکومت آق‌‌قویونلو و ظهور دولت صفوی. ترجمه کیکاووس جهانداری. جلد 4. تهران: خوارزمی.