واژه‌بست‌های ضمیری در گویش قاینی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 10، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 25، اسفند 1400، صفحه 257-282   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.74224.1077

نویسندگان

زهره سادات ناصری¹؛ پریا رزم‌دیده^{* 2}

¹دانشگاه شهید چمران اهواز

²دانشگاه ولی‌عصر (عج) رفسنجان

چکیده

واژه‌بست‌ها واحدهای زبانی هستند که هم برخی از ویژگی‌های رفتاری واژه‌ها را دارند و هم دارای برخی از خصوصیات تکواژهای وابسته هستند. ازاین‌رو، شناسایی و بررسی آن‌ها در زبان‌های مختلف یکی از جالب‌ترین ویژگی‌های زبان‌شناختی از نظر زبان‌شناسان است. زبان فارسی نیز از این قاعده مستثنی نیست. بدین ترتیب، هدف پژوهش حاضر، تعیین و توصیف واژه‌بست‌های ضمیری در گویش قاینی بر اساس معیارهای آیخن‌والد (2003) است. داده‌های این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی، با مراجعه به منابع مختلف گویش قاینی و ضبط گفتار آزاد 20 گویشور بومی ساکن شهرستان قاین و همچنین شم زبانی یکی از نگارندگان گردآوری شده‌است. واژه‌بست‌های ضمیری در این گویش عبارتند از واژه‌بست مفعولی و فاعلی -(d)e و همچنین ضمایر متصل شخصی سوم شخص. نتایج داده‌ها حاکی از آن است که واژه‌بست مفعولی تنها به مفعول مفرد غیرجاندار اشاره دارد و در زمانی که مفعول حضور ندارد به فعل متعدی در همۀ شخص‌ها و زمان‌ها اضافه می‌شود. واژه‌بست فاعلی به فاعل سوم شخص مفرد (عمدتاً جاندار) اشاره دارد و در زمان عدم حضور فاعل، به فعل سوم شخص مفرد در تمام زمان‌ها اضافه می‌شود. درباب نظام مطابقه، تنها زمانی در این گویش حالت کنایی حاکم است که در جملۀ دارای فعل سوم شخص مفرد، (d)e- نقش مفعولی داشته باشد؛ در این صورت نشانۀ یکسان با فاعل فعل لازم و نشانة متفاوت با فاعل فعل متعدی دارد. ضمایر شخصی واژه‌بستی هم در این گویش تنها شامل ضمایر سوم شخص می‌شوند. واژه‌بست‌های ضمیری پس از بررسی براساس معیارهای 15 گانۀ آیخن‌والد از نظر واژه‌بست بودن مورد تأیید قرار گرفت.

کلیدواژه‌ها

واژه‌بست ضمیری؛ واژه‌بست مفعولی؛ ضمایر متصل شخصی؛ گویش قاینی؛ معیار آیخن‌والد

مراجع

اردوان، سیدجلال و ابوالفضلی، بی­بی سعادت. (۱۳۹۱). خنده سیمرغ: مجموعه افسانه­های قاینی. انتشارات اکبرزاده. 

افضل­نژاد، محمد. (۱۳۷۷). بررسی و توصیف گویش سده. پایان­نامه کارشناسی ارشد منتشر نشده دانشگاه فردوسی مشهد.

2 - امامی، حسن و ناصری، زهره‌سادات. (1388). بررسی برخی مختصات نحوی و آوایی گویش قاینی. فصلنامۀ مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، 1 (14)، صص 5-36.

3 - باباسالاری، زهرا، یزدان‌شناس، حیدر، شرف‌زاده، محمدحسین و یزدانی، سعید. (1398). واژه‌بست در گویش تنگستانی، مجلۀ زبان و زبان‌شناسی، 15 (22)، صص 181-206.

4 ـ دبیرمقدم، محمد. (1392). رده‌شناسی زبان‌های ایرانی. تهران: انتشارات سمت.

5 - راسخ‌مهند، محمد (1389). واژه‌بست‌های فارسی در کنار فعل، پژوهش‌های زبان‌شناسی، 2 (2)، صص 75-85.

6 - راسخ‌مهند، محمد (1391). واژه‌بست‌های ضمیری در گویش رایجی آران و بیدگل، نامۀ فرهنگستان: ویژه‌نامۀ زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، 1، صص 161-172.

7 - زاهدی، کیوان، خلیقی، محمد، ابوالحسنی چیمه، زهرا , گلفام، ارسلان (1391). ضمیر بازیافتی در زبان فارسی، پژوهش‌های زبان و ادبیات تطبیقی (جستارهای زبانی)، 3 (3)، صص 101-121.

8 ـ زمردیان، رضا (1350). ویژگی‌های گویش قاین، جستارهای ادبی (ادبیات و علوم انسانی سابق)، 5. صص 143-152.

9 ـ زمردیان، رضا (1368). زبان‌شناسی عملی: بررسی گویش قاین. انتشارات آستان قدس رضوی.

10 ـ زمردیان، رضا (1385). واژه‌نامۀ گویش قاین. انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

11 - جم، بشیر، ناصری‌، زهره‌سادات و رزم‌دیده، پریا. (1400). بررسی صورت آوایی واژه های جمع مختوم به همخوان در گویش قاینی بر پایۀ نظریۀ بهینگی لایه ای، مجلۀ زبان‌پژوهی، آمادۀ انتشار.

12 - حامدی شیروان، زهرا. شریفی، شهلا و الیاسی، محمود (1395). "بررسی و توصیف واژه‌بست‌های ضمیری در گویش بهبهانی"، دوماهنامۀ جستارهای زبانی، 7 (4)، صص 125-148.

13 - شریفی، شهلا (۱۳۸۹). "واژه­بست/e/ و کارکردها و محدودیت­های آن در گویش کاخکی". مجموعه مقالات پنجمین گردهمایی بین­المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی.  صص.1-12.

14 - شریفی، شهلا ، صبوری، نرجس بانو (1397). "بررسی ضمایر واژه‌بستی در برخی گویش‌های فارسی خراسان‌های رضوی و جنوبی"، مجلۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی، 19، صص 1-14.

15 - شقاقی، ویدا (1374). "واژه‌بست چیست؟ آیا در زبان فارسی چنین مفهومی کاربرد دارد؟" مجموعه مقالات سومین کنفرانس زبان‌شناسی، تهران، دانشکدۀ ادبیات زبان‌های خارجه، دانشگاه علامه طباطبایی.

16 - صراحی، محمدامین، علی‌نژاد. بتول (1392). "رده‌شناسی واژه‌بست در زبان فارسی". مجلۀ زبان‌شناسی و گویش‌های خراسان، 5 (1)، صص 103-130.

17 ـ عاملی، خدیجه (1394). بررسی توصیفی ساخت‌واژۀ گویش قاینی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه پیام نور استان خراسان جنوبی.

18 - کریمی، یادگار. (1391). "مطابقه در نگام کُنایی (ارگتیو) زبان‌های ایرانی: رقابت واژه‌بست و وند"، مجلۀ پژوهش‌های زبان‌شناسی، 4 (2)، 1-18.

19 - لباف خانیکی، مجید. (۱۳۸۱). "ساختمان فعل در گویش روستای خانیک". مجموعه مقالات نخستین هم­اندیشی گویش­شناسی ایران. به کوشش حسن رضایی باغ بیدی. نشرآثار. صص۴۹۹-۵۱۶.

20 - مختاری، حسن؛ مقداری، صدیقه­سادات و مختاری، اعظم. (۱۳۹۲). زعفرو به مثقال، ضرب­المثل­های قاینی. انتشارات اکبرزاده.

21 - مزینانی، ابوالفضل. (1387). بررسی پی‌بست‌های ضمیری گویش مزینانی در قیاس با فارسی میانه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد زبان‌شناسی همگانی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.

22- مزینانی، ابوالفضل و شریفی، شهلا. (1394). "بررسی نظام واژه‌بستی ضمیری در تاریخ زبان فارسی و علل تحول آن"، دوماهنامۀ جستارهای زبانی، 6 (25)، صص 275-305.

23 ـ مشکوه‌الدینی. مهدی. (1384). دستور زبان فارسی (واژه‌ها و پیوندهای ساختی). تهران: انتشارات سمت.

24 - مقداری، صدیقه‌السادات، طالبی، الهه، فاروقی، جلیل‌الله. (1397). تحلیل لالایی‌های گویش قاین از منظر جامعه‌شناسی زبان، زبان فارسی و گویش‌های ایرانی، 2، صص 127-148.

25 ـ مفیدی. روح‌الله. (1386). تحول نظام واژه‌بستی در فارسی میانه و نو. دستور، ویژه‌نامۀ فرهنگستان، 3، صص 133-153.

26 ـ ناصری، زهره‌سادات و رزم‌دیده، پریا. (1399). بررسی انواع تکرار کامل در گویش قاینی برپایۀ نظریۀ بهینگی لایه‌ای و موازی. دوماهنامۀ جستارهای زبانی. آمادۀ انتشار.

27 ـ یاحقی، محمدجعفر. (۱۳۸۱). برخی از جنبه­های زبانی و فرهنگی گویش فردوس. مجموعه مقالات نخستین هم­اندیشی گویش­شناسی ایران. به کوشش حسن رضایی باغ بیدی. نشرآثار. صص۶۱۳-۶۳۶.

28- Aikhenvald, A. Y. (2003). Typological parameters for the study of clitics, with special reference to Tariana, pp 42-78; In Word: A Cross-Linguistic Typology, edited by R.N.W. Dixon and Alexandra Aikhenvald. Cambridge: Cambridge University Press29 - Bickel, B., &Nichols, J. (2007). Inflectional Morphology, pp 169-240; In Language Typology and Syntactic Description, V. III: Grammatical Categories and the Lexicon, edited by Timothy Shopen, Cambridge: Cambridge University Press.

30- Dabir-Moghadam, M. (2020). A Linguistic Survey of Khorasan: Implications for Language Isolation, Language Change and Contact Linguistics, Iranian Studies, 53, 3-4, pp 353-401.

31- Jam, B., Razmdideh, P., & Naseri, Z. S. (2020). Final n- deletion in Ghayeni Persian: Opacity in Harmonic Seriali.sm & Parallel Optimality Theory. Iranian Studies. 53, 3-4, pp 417-444.

32- Katamba, F. (1993). Morphology. London: McMillan Press LTD. 

33- Klavans, J. (1985) The Independence of Syntax and Phonology in Cliticisation, Language, 61, pp 95-120.

34- , A. (1991). Morphological Theory: An Introduction to Word Structure in Generative Grammar. Cambridge: Cambridge University Press.

35- Wackernagel, Jacob. 1892. Über ein Gesetz der indogermanischen Wortstellung, Indogermanische Forschungen, 1, pp 333-436.

36- Zwicky, A. (1977). On Clitics. Bloomington: Indiana University Linguistic Club.

37-Zwicky, A. (1985). Clitics and Particles, Language, 61, pp 283- 305

38- Zwicky, A., & G. Pullum (1983). Cliticisation vs. Inflection: English n't, Language, 59,

502-513.