مبانی فقهی مدیریت تعارض منافع

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 8، دوره 55، شماره 3 - شماره پیاپی 134، آذر 1402، صفحه 147-167   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.76668.1372

نویسنده

سعید سیاه بیدی کرمانشاهی^*

دانش آموخته دکتری حقوق خصوصی دانشگاه تهران و مدرس دانشگاه

چکیده

تعارض منافع، وضعیتی است که فرد در آن منافع شخصیِ خود را با منافعی که مسئول آن‎هاست در تعارض می‎بیند؛ این موقعیت‎ها در حوزه‎های مختلفِ روابط حقوقی وجود دارد و عدم‌مدیریت آن‎ها سبب بروز تالی فاسدهایی خواهد شد؛ ازین‌رو حاکم موظف به شناسایی این موقعیت‏هاست و برای مدیریت آن‏ها و در راستای پرهیز از مفاسد یا جبران آن‏ها باید مقرره‎گذاری کند. اکنون سؤال این است که مبانی فقهی حل مسئله تعارض منافع و لزوم مدیریت آن چیست؟ قواعد فقهی متعددی به‌عنوان مبنا و مستند دخالت و مقرره‎گذاری حاکم در زمینهٔ مدیریت تعارض منافع وجود دارد که عبارت‌اند از: وجوب دفع ضرر محتمل، تقدم اهم بر مهم، اولویت دفع مفسده بر جلب منفعت، کارکرد شرعی حسبه و وجوب دفع منکر. باتوجه‌به اینکه موقعیت‏های تعارض منافع، از بسترهای مهم فساد به شمار می‎رود، سه قاعدهٔ نخست، مستندات محکمی برای دخالت و مقرره‎گذاری در زمینهٔ پیشگیری از این موقعیت‎ها و نیز لزوم خروج از آن‎هاست. قاعدهٔ حسبه و نیز وجوب دفع منکر نیز از منظر پیشگیری (دفع) و ازبین‌بردن (رفع) زمینهٔ ارتکاب منکر که همان موقعیت‎های تعارض منافع‌اند، درخورِ استفاده است.

کلیدواژه‌ها

تعارض منافع؛ مدیریت حقوقی؛ اهم و مهم؛ ضرر محتمل؛ حسبه

مراجع

ابن‌اثیر، مبارک‌بن‌محمد. النهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم: اسماعیلیان. بی‌تا.

ابن‌خلدون، عبدالرحمان‌بن‌محمد. مقدمهٔ ابن‌خلدون: کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر فی ایام العرب والعجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. بی‌‌تا.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم. لسان العرب. بیروت: دار الفکر. 1414ق.

ابن‌فراء، محمدبن‌حسین. الأحکام السلطانیة. بیروت: دار الکتب العلمیة. 1406ق.

اعرافی، علیرضا، درس خارج فقه تربیتی، 03/03/1392، http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/arafi/tarbiat/92/920703/

افندی، علی‌حیدر خواجه امین. درر الحکام فی شرح مجلة الأحکام. بیروت: دار الجیل. 1411ق.

 

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین. القضاء و الشهادات. قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. 1415ق.

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین. فرائد الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1416ق.

انصارى، مرتضى‌بن‌محمدامین. کتاب المکاسب. قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. 1415ق.

ایروانى، باقر. کفایة الأصول فی اسلوبها الثانى. نجف: مؤسسۀ احیاء التراث الشیعة. 1429ق.

آل فقیه عاملى، ناجى طالب. دروس فی علم الأصول: شرح الحلقة الثالثه. بیروت: دار الهداة المیامین. 1421ق.

آل کاشف الغطاء، محمدحسین. تحریر المجلة. نجف: المرتضویة. 1359ق.

آل کاشف الغطاء. مبادئ الإیمان، نجف: مؤسسۀ کاشف الغطاء. بی‌تا.

بجنوردى، حسن. القواعد الفقهیة. قم: الهادی. 1419ق.

تبریزى، جواد. ارشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب. قم: اسماعیلیان. 1416ق.

جمعى از پژوهشگران. موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب اهل البیت علیهم السلام. زیرنظر: سیدمحمود هاشمی شاهرودى. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع). 1423ق.

جمعی از نویسندگان. فرهنگ‌نامۀ اصول فقه. قم: معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیه. 1389.

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة. بیروت: دار العلم. 1410ق.

حر عاملى، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). 1409ق.

حسینی حائرى، کاظم. فقه العقود. قم: مجمع اندیشۀ اسلامى. 1423ق.

حسینی شیرازى، سیدمحمد. الفقه: القواعد الفقهیة. بیروت: مؤسسۀ امام رضا(ع). 1413ق. 

حکیم، محمدسعید. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع). 1418ق.

حکیم، محمدسعید. المحکم فی أصول الفقه. قم: المنار. 1414ق.

خمینى، روح‌الله. المکاسب المحرمة. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره). 1415ق.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن. لبنان-سوریه: دار العلم-الدار الشامیة. 1412ق.

روحانی، محمدصادق. المسائل المستحدثة. بی‌جا: بی‌نا. بی‌‌تا.

زحیلی، محمدمصطفی. القواعد الفقهیة و تطبیقاتها فی المذاهب الأربعة. دمشق: دار الفکر. 1427ق.

زحیلی، وهبة. الفقه الإسلامی و ادلته. دمشق: دار الفکر. بی‌تا.

زرقا، احمدبن‌محمد. شرح القواعد الفقهیه، دمشق: دار الفکر. 1409ق.

سبزوارى، عبدالأعلى. مهذب الأحکام. قم: المنار. 1413ق.

سلطان‌العلماء، عبدالعزیزبن‌عبدالسلام. قواعد الأحکام فی مصالح الأنام. قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة. بی‌تا.

شریف الرضى، محمدبن‌حسین. نهج البلاغة. قم: مؤسسۀ نهج البلاغة. 1414ق.

صاحب‌جواهر، محمدحسن. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. 1404ق.  

صنقور، محمد. المعجم الأصولى. قم: الطیار. 1428ق.

طریحى، فخرالدین‌بن‌محمد. مجمع البحرین. تهران: کتاب‌فروشى مرتضوى. 1416ق.

عبداللطیف، عبدالرحمن‌بن‌صالح. القواعد و الضوابط الفقهیة المتضمنة للتیسیر. مدینه: عماده البحث العلمی بالجامعه الإسلامیة. 1423ق.

غزی، محمدصدقی‌بن‌احمد. موسوعة القواعد الفقهیة. بیروت: الرسالة. 1424ق.

فراهیدى، خلیل‌بن‌احمد. کتاب العین. قم: هجرت. 1410ق.

فیومى، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی. قم: دار الرضی. بی‌تا.

قرشی، محمدبن‌محمد. معالم القربة فی طلب الحسبة. کمبریج: دار الفنون کمبردج. بی‌تا.

کلینى، محمد‌بن‌یعقوب. الکافی. قم: دار الحدیث. 1429ق.

لارى، سیدعبدالحسین. التعلیقة على المکاسب. قم: مؤسسهٔ معارف اسلامی. 1418ق.

لطفی، اسدالله. «قاعدهٔ وجوب دفع ضرر محتمل و کاربرد آن در قانون آیین دادرسی مدنی». فصل‌نامهٔ دیدگاه‌های حقوق قضایی، ش 59، 1391، 205 تا234.

مازندرانى، على‌اکبر سیفى. دلیل تحریر الوسیلة: الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر. قم: دفتر انتشارات اسلامى. 1415ق.

محقق داماد، مصطفی. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى. 1406ق.

مدرسى یزدى، سیدعباس. نموذج فی الفقه الجعفری، قم: کتاب‌فروشى داورى. 1410ق.

مدکور، محمدسلام. المدخل للفقه الاسلامی: تاریخه و مصادره و نظریاته العامه. قاهره: دار الکتب الحدیث. 1996م.

مصطفوى، حسن. التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: مرکز الکتاب للترجمة و النشر. 1402ق.

مصطفوى، محمدکاظم. مائة قاعدة فقهیة. قم: دفتر انتشارات اسلامی. 1421ق.

مغنیه، محمدجواد. فقه الإمام الصادق علیه السلام. قم: انصاریان. 1421ق.

منتظرى، حسینعلى. مجازات‌هاى اسلامى و حقوق بشر. قم: ارغوان دانش. 1429ق.

منتظرى، حسینعلى. مجمع الفوائد. قم: بی‌نا. بی‌تا.

موسوی خلخالى، محمدمهدى. الحاکمیة فی الإسلام. قم: مجمع اندیشۀ اسلامى. 1425ق.

مؤمن، رقیه السادات. «نهاد حکومتی حسبه در فقه مقارن و حقوق ایران». فصلنامهٔ تعالی حقوق، ش 2، 1392، 159تا192.

کاشف الغطاء، على‌بن‌محمدرضا. النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: الآداب. 1381ق.

نجفی تبریزى، راضى. تحلیل الکلام فی فقه الإسلام. تهران: امیر قلم. 1413ق.

وزیری، مجید، نورالدین سعیدیانی. «قاعدۀ درء المفاسد اولی من جلب المصالح و تأثیرات آن بر فقه اسلامی». دو فصلنامۀ فقه مقارن، ش 9، 1396، 101تا123.

Auby، Jean-Bernard، Emmanuel Breen، Thomas Perroud. Corruption and Conflicts of Interest: A Comparative Law Approach. Edward Elgar Publishing. 2014.

Bainbridge، Stephen M. Research Handbook on Insider Trading. Edward Elgar Publishing. 2013.

Davids، Cindy. Conflict of Interest in Policing: Problems، Practices، and Principles. Institute of Criminology. 2008.

Davis، Michael، Stark، Andrew. Conflict of Interest in the Professions. Oxford University Press. 2001.

Douville، Thibault. Les conflits d'intérêts en droit privé. Institut Universitaire Varenne. 2014.

Ganahl، Joseph Patrick. Corruption، Good Governance، and the African State: A Critical Analysis of the Political-Economic Foundations of Corruption in Sub-Saharan Africa. Vol. 2. Universitätsverlag Potsdam 2014..

Institute of Medicine، Board on Health Sciences Policy، Committee on Conflict of Interest in Medical Research، Education، and Practice. Conflict of Interest in Medical Research، Education، and Practice. National Academies Press. 2009.

Joël، Moret-Bailly. Définir les conflits d’intérêts. Recueil Dalloz. Dalloz. 187 (16(. 2011.

Moore، Don A. Cain، Daylian M. ، Loewenstein، George، Bazerman، Max H. Conflicts of Interest: Challenges and Solutions in Business، Law، Medicine، and Public Policy. Cambridge University Press. 2005.

Morris، Stephen D. Corruption & politics in contemporary Mexico. University of Alabama Press. 1991.

OECD. Managing Conflict of Interest in the Public Service OECD Guidelines and Country Experiences: OECD Guidelines and Country Experiences. OECD Publishing. 2004.

OECD. Managing Conflict of Interest in the Public Sector A Toolkit: A Toolkit. OECD Publishing. 2005.

StachowiczStanusch، Agata. Organizational Immunity to Corruption: Building Theoretical and Research Foundations. IAP. 2010.

Stark، Andrew. Conflict of Interest in American Public Life. Harvard University Press. 2003.

Thévenoz، Luc، Rashid Bahar. Conflicts of Interest: Corporate Governance and Financial Markets. Kluwer Law International. 2007.