امکان فقهی استناد به قاعدۀ تسبیب در مسئولیت قراردادی

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 55، شماره 4 - شماره پیاپی 135، اسفند 1402، صفحه 105-130   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2022.72266.1174

نویسندگان

سید محمد حسن موسوی خراسانی^* ؛ محمدعلی سعیدی

استادیار دانشگاه علوم اسلامی رضوی

چکیده

نظام حقوقی ایران در شاخه‌های گوناگون تا حد زیادی اثرپذیرفته از فقه امامیه است. در خصوص مسئولیت مدنی، ظرفیت غنی فقه در باب قواعد ضمان، انواع مسئولیت‌های مدنیِ مصطلح، ازجمله مسئولیت قراردادی را به‌خوبی پوشش می‌دهد و «قاعدۀ تسبیب» مناسب‌ترین قاعده است که می‌تواند مبنای لزوم جبران خسارت‌های ناشی از نقض قرارداد محسوب شود. سازوکار مادۀ 221 قانون مدنی و تلاش برخی از حقوق‌دانان در تنظیم نظام جداگانه برای مسئولیت قراردادی، انتقادپذیر است. استفاده از ظرفیت‌های فقهی، زمینهٔ تفکیک انواع مسئولیت را خنثی می‌کند و درنهایت، امکان استناد به قاعدۀ تسبیب در مسئولیت قراردادی براساس برخی دیدگاه‌های فقهی را فراهم می‌سازد و لزوم بازنگری در قوانین موجود و تدوین نظم مشترک و یکسان به‌جای قوانین پراکنده و ناهمگون باب مسئولیت، نظیر برخی از مواد قوانین مدنی و قانون مسئولیت مدنی 1339، برخی از قوانین آیین دادرسی مدنی و کیفری و مجازات اسلامی را ایجاب می‌کند.

کلیدواژه‌ها

ضمان؛ مسئولیت مدنی قراردادی؛ قاعدۀ تسبیب؛ جبران خسارت

مراجع

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر. قم: اسلامی. 1418ق.

اصفهانی، محمدحسین. بحوث فی الفقه: کتاب الإجارة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1409ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب: المتاجر. چاپ سنگی. بی‌تا.

آشتیانی، محمدحسن‌بن‌جعفر. بحر الفوائد فی شرح الفرائد. قم: کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی. 1403ق.

آملی، محمدتقی. منتهی الوصول إلی غوامض کفایة ‌الأصول. تهران: بی‌نا. بی‌تا.

بروجردی، حسین. نهایة ا‌لأصول. قم: تفکر. 1415ق.

بزرگمهر، امیرعباس، غزال مهرانی. اصلاحات در قانون تعهدات فرانسه. تهران: عدالت. چاپ‌اول، 1395.

بهبهانی، محمدباقربن‌محمداکمل. حاشیه مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی. 1417ق.

بیانکا، چزاره، ماسیمو با همکاری جمعی از حقوق‌دانان بین‌المللی. تفسیری بر حقوق بیع بین‌المللی. مترجم: مهراب داراب‌پور. تهران: گنج دانش. چاپ‌دوم، 1391.

توحیدی، محمدعلی. مصباح الفقاهه. قم: مؤسسة احیاء آثار الإمام الخوئی. چاپ‌اول، 1426ق.

جبار گلباغی ماسوله، سیدعلی. درآمدی بر عرف. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ‌اول، 1378.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. وسائل الشیعة. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، 1409ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1418ق.

حکیم، سیدمحسن. مستمسک العروة الوثقی. قم: اسماعیلیان. 1416ق.

حلی، محمدبن‌حسن. ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد. قم: اسماعیلیان. 1387ق.

خمینی، روح‌الله. الرسائل: الفوائد الفقهیه و الاجتهاد و التقلید. قم: اسماعیلیان. 1385.

خمینی، روح‌الله. تحریر الوسیله. تهران: اعتماد. بی‌تا.

        خمینی، روح‌الله. کتاب البیع. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1421ق.

خمینی، روح‌الله. مناهج الوصول إلی علم الأصول. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1373.

خوئی، ابوالقاسم. مستند عروة‌ الوثقی: کتاب الإجاره. قم: علمیه. 1365.

دانش‌پژوه، مصطفی. منابع حقوق. قم: جنگل. 1391.

روحانی، صادق. منتقی الأصول. قم: چاپخانۀ امیر. چاپ‌اول، 1413ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسۀ معارف اسلامی. 1413ق.

شهیدی، مهدی. حقوق مدنی: آثار قراردادها و تعهدات. تهران: مجد. چاپ‌اول، 1382.

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام. تهران: دار الکتب الإسلامیه. 1392.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی. 1417ق.

صفائی، سیدحسین، حبیب‌الله رحیمی. مسئولیت مدنی. تهران: سمت. 1389.

طباطبایی، علی‌بن‌محمد. ریاض المسائل. قم: آل‌البیت(ع). 1418ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. ارشاد الأذهان إلی احکام الإیمان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1410ق.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام. قم: آل‌البیت(ع). بی‌تا.

      علیدوست، ابوالقاسم. فقه و عرف. تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1384.

فاضل لنکرانی، محمد. القواعد الفقهیه. قم: چاپخانۀ مهر. چاپ‌اول، 1416ق.

فیض ‌الإسلام اصفهانی، علی‌نقی. ترجمۀ نهج البلاغه. تهران: فیض ‌الإسلام. بی‌تا.

کاتوزیان، ناصر. دورۀ عقود معیّن(1)، تهران: انتشار. 1381.

کاتوزیان، ناصر. قواعد عمومی قراردادها. تهران: انتشار. چاپ‌ششم، 1390.

کاشف‌الغطاء، جعفر. کشف الغطاء. قم: دفتر تبلیغات اسلامی. 1422ق.

      محقق داماد، سیدمصطفی. نظریۀ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ‌دوم، 1390.

محقق داماد، سیدمصطفی، محمدعیسای تفرشی، سیدحسن وحدتی شبیری. «قلمرو مسئولیت مدنی ناشی از تخلف از اجرای تعهّد»، نامۀ مفید. ش33،  1380. 21تا40

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌دوم، 1414ق.

مروی، جواد. تقریرات خارج فقه: جزوهٔ درسی. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی. 1394.

مغنیه، محمدجواد. علم اصول الفقه فی ثوبة الجدید. بیروت: دار العلم. 1975م.

مؤمن، محمد. تسدید الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1415ق.

وحدتی شبیری، سیدحسن. مبانی مسئولیت مدنی قراردادی. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. 1395.

یزدانی، غلامرضا، محسن محبّی، محمد امامی. «معیار محاسبۀ خسارت ناشی از نقض قرارداد سرمایه‌گذاری»، آموزه‌های فقه مدنی. ش13، بهار و تابستان1395. 185تا216

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. عروة‌ الوثقی. قم: اسلامی. چاپ‌دوم، 1421ق.

Duxbury, Robert. contract in nutshell. Third Edition, London. sweet 8 Maxwell, 1994.

Founoulakis, Christiana. Remedies for breach of contract under the United Nations convention on the International Sale of Goods. ERA forum. April 2011.

John Adams, R.Brownsword. Understanding contract Law . 2^nd ed, London. Fontana press, 1987.

Radly – Gardner, oliver, Reinhard Zimmerman and Hugh Beale. fundamentale texts on European private law. oregan, Hart publishing, oxford and Portland. 2003. (Available at: http://www.zahat. Ru/media/bookshelf ffile/original/ 33840. Pdf).

The principles of International commercial contract.

United Nations contracts for the Intrenational sale of Goods – 1980.

Zimmermann, Reinhard. the Law of obligations: Raman foundations of the civilion Tradition. London, oxford University press. 1990.

Robert H May v. Guatemala. 16 November 1900. Cited in: http: /Legal. UN. Org/riaa/cases/vol –xv/47-75. Pdf.

William J Levitt v. Iran. 14 Iran – US CTR, 1987. Available at: https://books.google.com/books.isbn=0521463386.