نامة منظوم/ شعرنامه (ردیابی و نقد و تحلیل نامه‌های منظوم از آغاز شعر فارسی تا پایان قرن نهم)

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 1 - شماره پیاپی 216، خرداد 1401، صفحه 105-143   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.76147.1284

نویسندگان

الهام مستاجران¹؛ علی اکبر احمدی دارانی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ، گرایش غنایی، دانشگاه اصفهان، ایران

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، ایران

چکیده

«نامۀ منظوم» که با نام‌های «شعرنامه»، «مکاتبات منظوم» و «مراسلات نظمی» نیز خوانده شده است، یکی از گونه‌های ادبی ناشناخته‌ای است که از ابتدای شعر فارسی نمونه‌های فراوانی از آن را در متون نظم و نثر می‌توان یافت. نامه‌های منظوم زیرگونه‌های دیگری چون: «تقاضانامه»، «معذرت‌نامه»، «تعزیت‌نامه»، «عنایت‌نامه»، «استغاثت‌نامه»، «شعرِ شکر»، «استمالت‌نامه» نیز دارد که در سراسر ادبیات فارسی پراکنده‌اند. در این پژوهش بر اساس مجموعه‌ای از نامه‌های منظوم که با در نظر داشتن قرینه‌هایی از لابه‌لای دیوان‌ها، تذکره‌ها و متون تاریخی فراهم آمده است، اغراض اصلی از سرایش شعرنامه‌ها چون تقاضا، مدح، سپاس، هجو، تهنیت و تسلیت به مخاطب، بیان شده است و سپس عناصر ساختاری و محتوایی نامه‌های منظوم که به اقتضای مطلب و با توجه به شرایط خاص، صورت‌های گوناگون به خود گرفته و قالب‌های گوناگون یافته است، نقد و تحلیل شده‌اند. یکی از وجوه اهمّیت این پژوهش معرفی گونۀ ادبیِ بسیار وسیعی است که در ضمن آن از یک سو می‌توان تمایزات و تشابهات زیرگونه‌های آن را برجسته کرد و از سوی دیگر مناسبات طبقات مختلف اجتماعی را که نامۀ منظوم را ابزاری برای ایجاد ارتباط در بین خود برگزیده بودند، نشان داد و از منظری تازه به این بخش از شعر فارسی نگریست.

کلیدواژه‌ها

گونۀ ادبی؛ نامة منظوم؛ شعرنامه؛ مکاتبات منظوم؛ مراسلات نظمی

مراجع

ابن یمین فریومدی، محمود. ( 1344). دیوان. تصحیح و اهتمام حسینعلی باستانی راد. تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

اثیرالدین اخسیکتی. ( 1337). دیوان. تصحیح رکن‌الدّین همایون فرخ. تهران: انتشارات کتابفروشی رودکی.

اثیرالدین اومانی. ( 1390). دیوان. تصحیح امید سروری و عباس بگ‌جانی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

احمدی‌دارانی، علی‌اکبر. ( 1394). «نوع ادبی سوگندنامه». شعرپژوهی (بوستان ادب) شیراز. سال هفتم. شمارۀ دوم. پیاپی 24. صص1-24.

______________. (1397). «فریادنامۀ انوری». نامۀ فرهنگستان. دورۀ هفدهم. شمارۀ 1. پیاپی 65. صص100- 113.

ادیب صابر ترمذی. ( بی‌تا). دیوان. تصحیح محمدعلی ناصح. تهران: علمی.

آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ بن آقاخان. ( 1336- 1337). تذکرۀ آتشکده. تصحیح حسن سادات ناصری. تهران: امیرکبیر.

آزاد بلگرامی، غلامعلی. ( 1390). خزانۀ عامره. تصحیح ناصر نیکوبخت و شکیل اسلم بیگ. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

اسفرنگی، سیف‌الدین. ( 1357/1979). دیوان. تصحیح زبیده صدیقی. مولتان: وزیر اعوان قومی ثقافتی مرکز بهبود پاکستان رائل هوئل چوک ایرانی.

اسلم بیگ، شکیل. ( 1386). قطعه‌سرایی در ادب فارسی شبه قاره. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

اشرفی سمرقندی، شرف‌الدین حسن. (1391). دیوان. تصحیح عباس بگ‌جانی و امید سروری. تهران: سفیر اردهال.

امامی هروی. ( 1394). دیوان. کوشش عصمت خوئینی. تهران: میراث مکتوب.

انوری، علی بن محمد. ( 1340). دیوان. به اهتمام محمّدتقی مدرّس رضوی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

اوحدی بلیانی اصفهانی، تقی‌الدّین محمد. ( 1389). عرفات العاشقین و عرصات العارفین. تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد. تهران: میراث مکتوب با همکاری کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

جامی، نورالدین عبدالرحمان بن احمد. ( 1378). دیوان. تصحیح اعلاخان افصح زاد. تهران: زیرنظر دفتر نشر میراث مکتوب.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ( 1378). نامه‌ها و منشآت جامی. تصحیح عصام‌الدین اورون بایف و اسرار رحمانوف: میراث مکتوب.

جمال‌الدین اصفهانی. (1362). دیوان. تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

حافظ، شمس‌الدّین محمد. (1362). دیوان. تصحیح محمّد قزوینی و قاسم غنی. تهران: انتشارات زوّار.

حافظ ابرو. ( 1372). زبدة التواریخ. تصحیح سیدکمال حاج سید جوادی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

خاقانی، بدیل بن علی. (1338). دیوان. تصحیح ضیاء‌الدّین سجادی. تهران: زوّار.

خطیبی، حسین. ( 1366). فن نثر در ادب پارسی. تهران: زوّار

خلیل شروانی، جمال. ( 1366). نزهة المجالس. تصحیح محمّدامین ریاحی. تهران: انتشارات زوّار.

خواجوی کرمانی. ( 1369). دیوان. تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: پاژنگ.

خوشگو، بندرابن داس. ( 1389). سفینۀ خوشگو، (دفتر دوم). تصحیح سید کلیم اصغر. تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

دبیرسیاقی، محمد. ( 1334). گنج بازیافته. تهران: کتابخانه خیام.

دعویدار قمی، رکن‌الدین. ( 1365). دیوان. تصحیح علی محدّث. تهران: امیرکبیر

رستگارفسایی. (1380). انواع شعر فارسی. شیراز: نوید شیراز.

رفیعی، محمود؛ راشد محصل، محمدرضا. (1396). نامه‌های منظوم و رباعیات حکیم نزاری قهستانی. بیرجند: چهار درخت.

زرقانی، سیدمهدی؛ قربان صباغ، محمودرضا. (1395). نظریۀ ژانر. تهران: انتشارات هرمس.

ساوجی، سلمان. (1337). کلیات. تحقیق رشید یاسمی با مقدمه و تصحیح اوستا. تهران: کتابفروشی زوّار.

سراجی خراسانی، سید سراج‌الدّین. ( 1351). دیوان. اهتمام نذیر احمد: دانشگاه اسلامی علیگر هند.

دولتشاه، دولتشاه بن بختیشاه. ( 1382). تذکرة الشعراء. تصحیح ادوارد براون. تهران: انتشارات اساطیر.

سنایی، مجدود بن آدم. (1385). دیوان. به سعی و اهتمام مدرّس رضوی. تهران: انتشارات سنایی.

شفیعی کدکنی، محمدرضا. ( 1372). مفلس کیمیافروش. تهران: سخن.

شمیسا، سیروس. (1373). انواع ادبی. تهران: انتشارات فردوس.

شیرازی، شمس‌الدّین محمدبن دولتشاه بن یوسف. ( 1388). سفینۀ شمس حاجی. تصحیح میلاد عظیمی. تهران: سخن.

ظهیرالدین فاریابی، طاهر بن محمد. ( 1381). دیوان. تصحیح امیرحسن یزدگردی. به اهتمام اصغر دادبه. تهران: نشر قطره.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ. ( بی‌تا). دیوان. تصحیح هاشم رضی. بی‌جا: کاوه.

عصمت بخاری، خواجه فخرالدین. ( 1366). دیوان. کوشش احمد کرمی. بی‌جا: تالار کتاب.

عمعق بخاری. ( 1339). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتابفروشی فروغی.

عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن بن احمد. ( 1363). دیوان. کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات کتابخانۀ سنایی.

عوفی، محمد. (1361). لباب‌الالباب. به سعی و اهتمام ادوارد براون. تهران: انتشارات کتابفروشی فخر رازی.

فرخی سیستانی، علی بن جولوغ. ( 1380). دیوان. به کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: زوّار.

فرغانی، سیف‌الدّین محمد. ( 1364). دیوان. تصحیح ذبیح‌الله صفا. تهران: فردوسی.

قطران تبریزی. (1362). دیوان. از روی نسخه تصحیح‌شدۀ محمّد نخجوانی. تهران: انتشارات ققنوس.

قمری آملی، سراج‌الدین. ( 1368). دیوان. اهتمام یدالله شکری. تهران: معین.

کاشی، کمال‌الدین حسن بن محمود. ( 1389). دیوان. به کوشش سید عباس رستاخیز. با مقدمه حسن عاطفی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کافی ظفر همدانی. ( 1391). اشعار بازیافتۀ کافی ظفر همدانی. پژوهش بهروز ایمانی. تهران: انتشارات سفیر اردهال.

کامی قزوینی، علاء‌الدوله. (1395). تذکرۀ نفایس المآثر. تصحیح سعید شفیعیون. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

کمال‌الدین اصفهانی. ( 1348). دیوان. به اهتمام حسین بحرالعلومی. تهران: انتشارات کتابفروشی دهخدا.

لامعی گرگانی. (1394). دیوان. تصحیح محمّد دبیرسیاقی. تهران: تیسا.

مجیرالدّین بیلقانی. ( 1358). دیوان. تصحیح محمّد آبادی. تبریز: انتشارات مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.

محمد بن یغمور. ( 1395). سفینۀ ترمد. تصحیح امید سروری و سیدباقر ابطحی. تهران: دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.

مختاری غزنوی، عثمان بن عمر. ( 1341). دیوان. اهتمام جلال‌الدّین همایی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

مسعود سعد سلمان. ( 1364). دیوان. تصحیح سیدمهدی نوریان. اصفهان: انتشارات کمال.

منجیک ترمذی، علی بن محمد. ( 1391). دیوان. کوشش احسان شواربی مقدّم. تهران: میراث مکتوب.

منوچهری دامغانی. ( 1370). دیوان. کوشش محمّد دبیرسیاقی. تهران: انتشارات زوّار.

مؤتمن، زین‌العابدین. ( 1364). شعر و ادب فارسی. تهران: انتشارات زرّین.

میرصادقی، میمنت (ذوالقدر). ( 1388). واژه‌نامۀ هنر شاعری. تهران. چاپ چهارم: انتشارات کتاب مهناز.

نسف‌آقا، وجیه‌الدین. ( 1390). دیوان. تصحیح امیربانو کریمی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

نوایی، عبدالحسین. ( 1370). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه اسماعیل. تهران: علمی فرهنگی.

نیشابوری، لطف‌الله بن سلیمان‌شاه. ( 1390). دیوان. چاپ عکسی از روی دستنویس شمارۀ 2321 کتابخانه ملّی. به کوشش رسول جعفریان. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

واله داغستانی، علیقلی. ( 1384). تذکرۀ ریاض الشعراء. تصحیح سیدمحسن ناجی نصرآبادی. تهران: اساطیر.

رشید وطواط. ( 1339). دیوان. تصحیح سعید نفیسی. تهران: کتابخانه بارانی.

هدایت، رضاقلی خان. ( 1336). مجمع الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. تهران: انتشارات امیرکبیر.

همام تبریزی، محمدبن فریدون. (1394). دیوان. تصحیح رشید عیوضی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.