بررسی قطب‌بندی نظام گفتمانی در ترکیب‌بند محتشم کاشانی بر اساس نظریۀ مربع ایدئولوژیک ون دایک

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 15، دوره 14، شماره 2، تیر 1401، صفحه 155-179   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2022.76092.1095

نویسنده

فرشته ناصری^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد یادگار امام خمینی ( ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

تحلیل گفتمان شعر این امکان را به خواننده می‌دهد تا نسبت به جهان‌بینی شاعر، عقاید، باورها و انگاره‌های ذهنی او آگاهی پیدا کند. این مسأله در ارتباط با شعر شیعه و شعر عاشورایی که غالبا برپایة برجسته‌سازی قطب مثبت «خود» و حاشیه‌رانی قطب منفی «دیگری» بنا شده‌است، نمودی دوچندان دارد. ترکیب‌بند محتشم کاشانی ازجمله شاهکارهای ادبیات فارسی است که نظام دوقطبی برجسته‌سازی و حاشیه‌رانی، نقش اساسی در شکل‌بندی گفتمان آن دارد. از آن‌جاکه این اثر در واکُنش به ظلمی که در واقعة عاشورا به امام حسین (ع) و اطرافیانش روا شد، شکل گرفت؛ لذا متن آن تبدیل به شبکة زبانی‌ای می‌شود که به‌خاطر بُعد تأویلی نشانه‌ها و آگاهی محتشم نسبت به قدرت زبان و سطوح گفتمانی، هویت «خود» برجسته‌سازی می‌شود و هویت «دیگری» به حاشیه‌رانده می‌شود. در پژوهش حاضر تلاش بر آن است با تکیه‌بر روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به نظریة تحلیل گفتمان انتقادیِ ون‌دایک، نظام گفتمانی ترکیب‌بند محتشم بررسی شود. بُرش افقی گفتمانِ ترکیب‌بند نشان می‌دهد حاشیه‌رانی هویت دیگری، قطب برجستة ترکیب‌بند است (%61) که با بُرش‌های عمودی‌ای که شامل سطوح معنی، ساختار گزاره‌ای، دستور زبان و استدلال است، این حاشیه‌رانی تقویت می‌شود.

کلیدواژه‌ها

تحلیل گفتمان انتقادی؛ ون‌دایک؛ برجسته‌سازی؛ حاشیه‌رانی؛ محتشم کاشانی؛ ترکیب‌بند

مراجع

ابن‌بابویه، أبوجعفر (1404)، عیون أخبار الرضا، ط 1، بیروت: الأعلمی للطباعة.

ابن‌عیاش، محمد بن مسعود، (1991)، تفسیر العیاشی، ط 1، بیروت: مؤسسة الإعلامی.

ابن‌نما، محمد بن جعفر، (1406)، مُثیر الأحزان و مُنیر سُبُل الأشجان، ط 1، نجف الأشرف: المطبعة الحیدریة.

أزابیط، بنعیسی، (1996)؛ «المعنی المضمر فی الخطاب اللغوی العربی: البنیة والقیمة التنجیزیة»، مکناس: جامعة مولای إسماعیل، أطروحة دکتوراه.

انوشه، حسن، (1375)، دانشنامة ادبی فارسی، چاپ دوم، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

البحرانی، سید هاشم، (1413)، مدینة معاجز الأئمة الإثنی عشر ودلائل الحجج على البشر، ط 1، قم: المعارف الإسلامیة.

الجزر، هنی محمد، (2014)، «القضیة الحملیة الأرسطیة وموقف المنطق الرمزی منها: فریجة نموذجاً»، جامعة دمشق: العلوم الإنسانیة، السنة 30، العدد 4، صص 421-461.

الدانی، أبوعمرو (1996)، السنن الواردة فی الفتن، ط 1. الریاض: دار العاصمة.

الراجحی، عبدة، (1977)، اللغة وعلوم المجتمع، ط 1، بیروت: دار النهضة العربیة.

الطباطبایی، محمد حسین، (2001)، المیزان فی تفسیر القرآن، ط 2، بیروت: دار الأمیرة للطباعة والنشر.

الطبرسی، فضل بن حسن، (1421)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ط 2، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.

الطبری، محمد بن جریر (1938)، تاریخ الأمم والملوک، تحقیق: محمد أبوالفضل إبراهیم، ط 2، بیروت: روائع التراث الإسلامیة.

الکلینی، محمدبن یعقوب، (1967)، اصول کافی، ط 2، قم: علمیه اسلامیه.

آقاگل‌زاده، فردوس، (1385)، تحلیل گفتمان انتقادی، چ 1، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

آقاگل‌زاده، فردوس، (1386)، «تحلیل گفتمان انتقادی و ادبیات»، دانشگاه گیلان: ادب‌پژوهی، دورة 1، شمارة 1، صص 17-27.

آقاگل‌زاده، فردوس؛ غیاثیان، مریم (1386). رویکردهای غالب در تحلیل‌ گفتمان انتقادی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی: زبان و زبان‌شناسی، دورة 3، شمارة 5، صص 39-54.

برادران، شکوه، (1397)، «بررسی موسیقی شعر در مرثیة عاشورایی محتشم کاشانی»، مجله‌ی رشدزبان وادب فارسی، دوره 32، شماره 1، صص 58-62

بنعیش، عبدالعزیز، (2004)، «التواصل بین القصد والاستقصاد: مقاربة تداولیة لفاعلیتی التدلیل والتأویل»، فاس: جامعة سیدی محمد بن عبدالله، أطروحة دکتوراه.

بهرام‌پور، شعبان‌علی، (1379)، درآمدی بر تحلیل گفتمان، گفتمان و تحلیل گفتمانی (مجموعه مقالات)، به اهتمام: محمدرضاتاجیک، تهران: انتشارات فرهنگ گفتمان، صص 19-38.

بیک منشی، اسکندر، (1350)، عالم آرای عباسی، چ 1، تهران: امیر کبیر.

-جابر، سامیة، (1983)، الاتصال الجماهیری والمجتمع الحدیث، ط 1، الإسکندریة: دار المعرفة الجامعیة.

راستگو، کبری؛ فرضی‌شوب، فرشته (1396)، «بررسی هم‌معنایی در گفتمان قرآنی برپایة نظریه‌ی تحلیل مؤلفه‌ای»، دانشگاه علامه طباطبایی: پژوهش‌های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، دورة 7، شمارة 16، صص 11-34.

رزمجو، حسین، (1385)، انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چ 1، مشهد: دانشگاه فردوسی.

رستگار فسایی، منصور، (1380)، انواع شعر فارسی: بحثی در صورت‌ها و معانی شعر کهن و نو پارسی، چ 1، شیراز: نوید.

سلطانی، علی اصغر، (1384)، «تحلیل گفتمان به مثابة نظریه و روش»، دانشگاه باقر‌العلوم: علوم سیاسی، دورة 7، شمارة 28، صص 153-180.

طایفی، شیرزاد، (1389)، «بررسی نمودهای مذهبی در شعر عهد قاجار»، دانشگاه تهران: ادیان و عرفان، دورة 2، شمارة 43، صص 99-115.

عباینة، یحیی، (2013)، الأسس الفلسفیة لتحلیل الخطاب، جامعة مؤتة: سلسلة العلوم الانسانیة والاجتماعیة، السنة 31، العدد 3، صص 172-200.

عرب یوسف‌آبادی، عبدالباسط و دیگران، (1397). «بررسی ادب‌مندیِ استراتژی‌های بیان در داستان‌های کودکانة شادی فقیه»، دانشگاه امام خمینی: لسان مبین، دورة 9، شمارة 32، صص 79-101.

عرب یوسف‌آبادی، عبدالباسط؛ میرزاده، طاهره (1395)، «تحلیل گفتمان انتقادی نامة محمد بن عبدالله و منصور عباسی بر اساس الگوی لاکلا و موف»، دانشگاه امام خمینی: لسان مبین، دورة 8، شمارة 26، صص 73-101.

عشیر، عبدالسلام (2006)، عندما نتواصل نغیّر: مقاربة تداولیة معرفیة لآلیات التواصل والحجاج، ط 1، المغرب: إفریقیا الشرق.

فاضلی، محمد، (1383)، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، دانشگاه مازندران: پژوهشنامة علوم انسانی و اجتماعی، دورة 4، شمارة 14، صص 81-107.

کاشانی، محتشم، (1370)، دیوان، تصحیح: گرگانی، مهرعلی، چ 1، تهران: سنایی.

کاشانی، ملأ فتح‌الله، (1368)، منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج 2، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

کادة، لیلی (2014)، «الاستلزام الحواری فی الدرس اللسانی الحدیث: طه عبدالرحمن أنموذجاً»، جامعة مولود معمری: الممارسات اللغویة، السنه 1 ،العدد 21، صص 169-194.

کسایی، علیرضا؛ رحیمیان، جلال، (1391)، «بررسی کتاب اندیشة اسلامی 1 از دید تحلیل گفتمان انتقادی»، دانشگاه شیراز: اندیشة دینی، دورة 14، شمارة 2، صص 131-153.

کوبلی، پاول(1387 ش)، نظریه‌های ارتباطات، ترجمه: شاقاسمی، احسان، چ 1، تهران: پژوهشکده‌ی علوم انسانی.

لاطف، یوسف (1388)، «بررسی مقایسه‌ای مرثیة امام حسین (ع) در دیوان محتشم کاشانی و شریف رضی، مجله مطالعات ادبیات تطبیقی دانشگاه آزاد واحد جیرفت، دوره 3، شماره 11، صص:212-187

محمدرضایی،علیرضا ؛  کیا،مریم(1389)، «جستاری بر مرثیه‌های شریف رضی و محتشم کاشانی»، ادبیات تطبیقی (ادب وزبان نشریه دانشکده‌ی ادبیات وعلوم انسانی کرمان)، دوره1،شماره 3، صص:329-354

محمدی، علی؛ پرستگاری، انتصار (1390)، مقایسة کلیم کاشانی و محتشم کاشانی از منظر بلاغت شعری، پژوهش‌های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دوره 5، شماره 1(پیاپی 17)،صص45-74

مزوز، دلیلة، (2009). المبنی للمجهول بین اختزال البنیة و استرسال المعنى، جامعة محمد خیضر: مجلة کلیة الآداب والعلوم الإنسانیة والاجتماعیة، السنة 3، العدد 5، صص 163-189.

مکدونیل، دیان، (2001)، مقدمة فی نظریات الخطاب ،ترجمة: عزالدین اسماعیل، ط 1، القاهرة: المکتبة الأکادیمیة.

موحدی محب، عبدا.. (1396) در مقاله‌ای با عنوان «بازخوانی زمینه‌ها و پیشینة پیدایش ترکیب‌بند محتشم کاشانی»، پژوهش نامه کاشان، دوره 10،شماره 1، پیاپی 18، صص 34 -45

یارمحمدی، لطف‌الله (1381)، «تحلیل گفتمان با استفاده از مؤلفه‌های جامعه‌شناختی-معنایی گفتمان‌مدار با عنایت به تصویرسازی کارگزاران اجتماعی»، دانشگاه شهید باهنر: نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی، دورة 8، شمارة 10،صص 105-119.

یارمحمدی، لطف‌الله، (1383)، گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، چ 1، تهران: هرمس.

یوسفی، غلامحسین، (1396)، چشمة روشن، چ 2، تهران: علمی و فرهنگی.

 

Caldas-Coulthard, C. R. & M. Coulthard. (2003). Text and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis. London: Routledge.

Connell, Ian & Galasinski, Dariusz (1996). »Cleaning up its act: The CIA on the  internet«, Discourse and Society, Vol. 7(2). Pp 165-186.

Foucault, Michel. (1970). The Order of Discourse: An Archaeology of the Human Sciences. London: Tavistock.

Gee, J. P. (1999). An Introduction to Discourse Analysis: Theory & Method. London & New York: Routledge.

Green, G. (1996). Pragmatics and Natural Language Understanding. Lawrence Erlbaum Association.

Hill, H. (2009). Outsourcing the public library: A Critical Discourse Analysis(Dissertation), the Faculty of the Graduate School at the University.

Jaworski, Adam & Coupland, Nikolas (1999). The Discourse Reader. Routledge.

Lyonz, J. (1995). Introduction to Theoretical Linguistics. Vol I. London: Cambridge University Press.

Schiffrin, Diborah,, & others. (2001). The handbook of discourse analysis, Blackwell Publisher.

Van Dijk, T. A (2000). Ideology and Discourse: a Multidisciplinary Introduction. PamperFabra University press, Barcelona.

Van Dijk, T. A. (2006) »Ideology and Discourse Analysis«. Journal of Political Ideologies. 11(2), 115-140.

Van Dijk, T.A. (1988). News as discourse. Hillside, NJ: Erlbaum.

Van Dijk, T.A. (1993). discourse, power and Access. In: CR. Caldas (ed) studies in critical discourse analysis. London: Routledg.

Van Dijk, T.A. (1998). »Opinions and Ideologies in the Press«. in Approaches to Media Discourse. (ed.) by Bell, A. and Peter Garrett, Oxford: Blackwell, 21-63.

Van Dijk, T.A. (2002). Principles of Critical Discourse Analysis: in Critical Discoursc Analysis, (ed.) M. Toolan, London: Routledge.

Walker, V. (2011). «Codeswitching as a power and solidarity strategy in the foreign language classroom: an analysis of language alternation strategies utilized in a Portuguese-English higher education class». Innervate. Vol 3. PP. 362.363.