بررسی تطبیقی ساختار آیینی نوروز سیاوشان و آکیتو برمبنای نظریّة اسطوره و آیین

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 217، شهریور 1401، صفحه 1-25   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.74073.1213

نویسندگان

ریحانه رحمانی¹؛ فرزاد قائمی^{* 2}؛ مه دخت پورخالقی چترودی³

¹دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی گرایش ادبیات تطبیقی دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

²استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

³استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

چکیده

مدّعای اصلی نظریّة اسطوره و آیین، تأثیرگذاری اسطوره‌‌ها و آیین‌‌ها بر یکدیگر و درنتیجه وابستگی اسطوره به آیین است. بنا بر این نظریّه، اسطوره و آیین ساختاری مشترک دارند. سیاوش در فرهنگ ایرانی و تموز در فرهنگ سامی از ایزدان گیاهی و دو آیین «نوروز سیاوشان» و «آکیتو (نوروز بابلی)»، آیین‌های مرتبط با این اسطوره‌ها هستند. با توجّه به نظریّۀ اسطوره‌ و آیین، در این جستار ابتدا دو آیین مورد نظر را بررسی کرده و سپس به مقایسة ساختار «آکیتو» با «نوروز سیاوشان» و دیگر آیین‌های مرتبط باقی‌مانده از آن؛ مانند «عمونوروز» و «میر نوروزی» با عنوان الگووارة قربانی پادشاه مقدّس پرداخته‌ایم. یافته‌های پژوهش نشان داد که وجه اشتراک موجود در ساختار اسطوره-آیینی سیاوش و تموز، تکرار نمایشی هر سالة این آیین‌ها و تکرار الگوی مرگ و تولّد دوبارۀ شاه است. قربانی شاه رکنی اصلی است که برای بازگشت برکت به جامعه در هر دو آیین اجرا می‌شود. وجود دوگانگی سوگواری و شادخواری، برگزاری سوگواری‌ با محوریّت زنان، وجود مکان‌های مخصوص برای اجرای آیین و ساختن پیکرک ایزد از جمله شباهت‌های موجود در هر دو آیین است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره و آیین؛ نوروز سیاوشان؛ آکیتو؛ سیاوش؛ تموز

مراجع

آموزگار، ژاله. (1392). «ایزدانی که با سال نو به زمین بازمی‌گردند». مجموعۀ مقالات نخستین همایش نوروز سازمان میراث فرهنگی کشور. سال پانزدهم. شمارۀ 92. بخارا. صص 105- 93.

ارفعی، عبدالمجید. (1381). «جشن‌های بهار در بین‌النّهرین باستان و ایران». روزنامۀ نوروز. ویژه‌نامۀ نوروز. تهران.

. (1387). «آکیتو (آیین آغاز سال نو)». فرهنگ و مردم. سال هفتم. شمارۀ 27 و 28. صص 203-191.

الیاده، میرچا. (1384). اسطورۀ بازگشت جاودانه. ترجمۀ بهمن سرکاراتی. چاپ اوّل. تهران: انتشارات طهوری.

بهار، مهرداد. (1398). از اسطوره تا تاریخ. چاپ یازدهم. تهران: چشمه.

. (1396). پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ دوازدهم. تهران: آگاه.

. (1397). جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: آگاه.

 بهروزی نیا، زهره. (1394). «بررسی ردپای جان‌بخشی آناهیتا بر عروسک‌های باران‌خواهی». نشریۀ تئاتر. شمارۀ 61. صص 25- 12.

بیاتی آبی، آزاده. (1396). «بررسی ایزدان گیاهی باستان با تکیه بر انسان آرمانی، سیاوش». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد دانشگاه سیستان و بلوچستان.

بیرلین، جی. اف. (1386). اسطوره‌های موازی. ترجمۀ عبّاس مخبر. تهران: آگاه.

ثمینی، نغمه. (1378). تماشاخانۀ اساطیر. تهران: نشر نی.

جاکوبسن، تورکلید. (1357). «خاستگاه نمایشگاه مذهبی در بین‌النّهرین باستان». از خاستگاه اجتماعی هنرها. ترجمۀ بهمن شاکری. تهران: فرهنگ‌سرای نیاوران.

حسینی، سیّد حسن. (1384). «آکیتُو». اخبار ادیان. شمارۀ 13. صص 100-99.

حصوری، علی. (1387). سیاوشان. چاپ سوم. تهران: انتشارات چشمه.

حقّانی، مهری. (1383). «نوروز انوشه جشن‌های ایرانی». بهاریّه. شمارۀ 151-150. صص 16-13.

حیدریان، اکبر. (1396). «از زنّار عیسوی تا زنّار سوگواری (تأمّلی در بیتی از قصیدۀ ترنّم‌المصاب خاقانی)». دوازدهمین گردهمایی بین‌المللی انجمن ترویج زبان و ادبیّات فارسی. صص 3103- 3091.

خاقانی‌ شروانی، افضل‌الدّین بدیل بن علی. (1357). دیوان خاقانی. به کوشش علی عبدالرّسولی. ناشر: چاپخانۀ مروی.

خجسته، فرامرز و حسنی جلیلیان، محمّدرضا. (1390). «تحلیل داستان سیاوش برمبنای ژرف‌ساخت اسطورۀ الهۀ باروری و ایزد گیاهی». مجلّۀ تاریخ ادبیّات. شمارۀ 3/64. صص 96-77.

درویشیان، علی‌اشرف؛ خندان، رضا. (1387). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. مجموعۀ 19 جلدی. کتاب و فرهنگ. نشر: ماهریس.

رسولی‌ راد، المیرا. (1395). «رمزگشایی دیوارنگارۀ سوگواری پنجکنت و ارتباط آن با سوگ سیاوش». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ هنر دانشگاه الزّهرا.

رضایی دشت ارژنه، محمود. (1389). «بررسی تحلیلی-تطبیقی سیاوش و دموزی». مجلّۀ مطالعات ایرانی. شمارۀ 18. صص 158-134.

. (1386). «بررسی تحلیلی-تطبیقی اسطوره‌های باروری ایران، هند، بین‌النّهرین، یونان و روم». رسالۀ دکتری دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه شیراز.

ژیران، فلیکس. (1375). فرهنگ اساطیر آشور و بابل. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ اوّل. تهران: انتشارات فکر روز.

سگال، رابرت آلن. (۱۳9۸). اسطوره. ترجمۀ احمدرضا تقاء. تهران: نشر ماهی.

شکیبی ممتاز، نسرین. (1389). «جایگاه سیاوش در اساطیر». پژوهش‌های زبان و ادبیّات فارسی. دورۀ جدید. شمارۀ 1. صص 116-101.

صدّیقی، کلثوم و زارعی، فرزانه. (1395). «واکاوی تطبیقی خاستگاه پدیداری اسطورۀ جفت گیاهی در تمدّن‌های فارسی و عربی (مطالعۀ موردی: اسطورۀ سیاوش و سودابه و تموز و عشتار)». کاوش‌نامۀ ادبیّات تطبیقی. سال ششم. شمارۀ 22. صص 138-115.

طاهرخانی، شقایق. (1392). «بررسی جایگاه سیاوش در اساطیر ایران و تطبیق آن با دموزی ایزد گیاهی بین‌النّهرین». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

عبدالرحیم‌زاده، رحیم. (1391). «تداوم اسطوره در نمایش‌های ایرانی». ایران تئاتر (درگاه تخصّصی هنرهای نمایشی ایران).

فردوسی طوسی، ابوالقاسم. (1369). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر دوم. نشر: کالیفرنیا، ایالات‌متّحدۀ امریکا.

. (1371). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. دفتر سوم. نشر: کالیفرنیا، ایالات‌متّحدۀ امریکا.

فریزر، جیمزجورج. (1394). شاخۀ زرّین؛ پژوهشی در جادو و دین. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

قائمی، فرزاد. (1392). «از رپیهوین تا سیاوش (تحلیل اسطوره‌شناختی ساختار آیینی داستان سیاوش بر مبنای الگوی هبوط ایزد رپیهوین و آیین‌های سالانۀ مرگ و تولّد دوباره در فرهنگ ایران)». جستارهای ادبی (ادبیّات و علوم انسانی سابق). سال ۴۸. شمارۀ 182. صص 86-61.

. (1393). «نقد و تحلیل ساختار آیینی اسطورۀ سیاوش؛ مقایسۀ سیاوش-سیاوشان با تراژدی-دیونیسیا برمبنای نظریّۀ اسطوره و آیین». نقد ادبی. سال 7. شمارۀ 25. صص 184-153.

کاشغری، محمود بن حسین. (1384). دیوان لغات‌التّرک. ترجمۀ حسین محمّدزاده صدّیق. تبریز: اختر.

مالمیر، تیمور؛حسین‌پناهی، فردین. (1393). «بررسی و تحلیل آیین‌های باروری در شاهنامۀ فردوسی». ادب‌پژوهی. سال 8. شمارۀ 27. صص 68-41.

مختاریان، بهار. (1379). «میرنوروزی». مجلّۀ ایران‌شناسی. سال 12. شمارۀ 45. صص 117‑105.

. (1387). «موی بریدن در سوگواری». نامۀ فرهنگستان. دورۀ 1. شمارۀ 4. صص 55‑50.

. (1392). درآمدی بر ساختار اسطوره‌ای شاهنامه. چاپ دوم. تهران: نشرآگه.

مصطفوی، علی‌اصغر. (1369). اسطورۀ قربانی. چاپ اوّل. تهران: نشر بامداد.

نرشخی، ابوبکر محمّد بن جعفر. (1363). تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر احمد بن محمّد بن نصر القبادی. تصحیح تقی مدّرس رضوی. تهران: ناشر توس.

نظامی گنجوی، جمال‌الدّین ابومحمّد الیاس بن یوسف. (1313). خسرو و شیرین. به کوشش وحید دستگردی. تهران: مطبعۀ ارمغان.

نعمت طاووسی، مریم. (1386). «بازجست اجزای آیین‌های سیاوشی». مطالعات ایرانی. سال 6. شمارۀ 1. صص 195-181.

هنری هوک، ساموئل. (1381). اساطیر خاورمیانه. ترجمۀ علی‌اصغر بهرامی و فرنگیس مزداپور. تهران: روشنگران.

یورکفسکی، هنریک. (1393). عملکرد فرهنگی عروسک. ترجمۀ زهره بهروزی‌نیا. تهران: نشر قطره.

-Dyakonov, M. M. (1954). "Rospisi Piandzhikenta i zhivopis’ Srednei Azii". In Zhivopis’ drevnego Piandzhikenta, 83–158. ed. A. iu. iakubovskii and M. M. Dyakonov. Moscow.

- Grenet, Frantz, and Samra Azarnouche. 2007. “Where Are the Sogdian Magi?.” 21 Bulletin of the Asia Institute. Vol. 21:159-177.

- Heinsohn, G. (1992). "The Rise of Blood Sacrifice and Priest Kingship in Mesopotamia: A Cosmic Decree?" Religion. Vol. 22. Pp. 309- 334.

Nigel, D. (1981). Human Sacrifice: In History and Today. Dorset Press. -

- Segal, A. (2004), Myth, A very short Introduction: New York.

- Tolstov, Sergei Pavlovich, and B. I. Vainberg. (1967). Koi-Krylgan-Kala, pamiatnik kul’tury drevnego Khorezma IV v. do n.e.