استعاره‌های مفهومی مبتنی بر جهت دوری – نزدیکی در فلسفۀ ملاصدرا

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 24، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 31-54   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.77166.1139

نویسنده

وحید خادم زاده^*

استادیار گروه فلسفه و حکمت اسالمی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

بر اساس نظریۀ استعارۀ مفهومی، مفاهیم انتزاعی به‌واسطۀ مفاهیم عینی در چهارچوب استعارۀ مفهومی فهمیده می‌شوند. استعاره‌های مفهومی، هم در زبان روزمره و هم در متون علمی، یافت می‌شوند. جهت دوری – نزدیکی در معنای تحت‌اللفظی‌اش به رابطۀ میان اجسام در عالم طبیعت اشاره دارد؛ اما ملاصدرا از این جهت برای توصیف امور متافیزیکی بهره برده است. به‌کارگیری جهت دوری – نزدیکی به‌منظور تبیین مفاهیم و اصول فلسفی را می‌توان در چهارچوب نظریۀ استعارۀ مفهومی صورت‌بندی کرد. بخشی از استعاره‌های مفهومی مرتبط با دوری – نزدیکی در آثار ملاصدرا عبارت‌اند از: «امکان استعدادی به‌مثابۀ امر دارای نزدیکی و دوری نسبت به حصول»، «امکان به‌مثابۀ نزدیکی به حصول و امتناع به‌مثابۀ دوری از حصول»، «موجودات هستی به‌مثابۀ امور دارای نزدیکی و دوری نسبت به ذات باری‌تعالی»، «باری‌تعالی به‌مثابۀ نزدیک‌ترین امر به هر موجودی»، «تکامل و تعبد به‌مثابۀ تقرب به‌سوی ذات الهی»، «علت بی‌واسطه به‌مثابۀ علت قریب»، «علت تام به‌مثابۀ علت قریب و علت ناقص به‌مثابۀ علت بعید»، «عشق و محبت به‌مثابۀ نزدیکی» و «تشبه به‌مثابۀ تقرب».

کلیدواژه‌ها

دوری؛ نزدیکی؛ استعاره مفهومی؛ ملاصدرا؛ تقرب

مراجع

ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه، الشفاء(الطبیعیات)، تصحیح: ابراهیم بیومی مدکور، تحقیق: سعید زاید، کتابخانۀ عمومی آیت‌اللّه مرعشی نجفی، قم، 1405ق.

‏‫ابن‌سینا، حسین بن عبداللّه، النجاة، تصحیح: محمدتقی دانش‌پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1379.

‫پناهی، نعمت‌اللّه، «استعارۀ مفهومی؛ الگوی ادراکی تجربۀ عرفانی در «عقل سرخ سهروردی»»، کاوش‌نامۀ زبان و ادبیات فارسی، دورۀ 18، شمارۀ 35، 1396، صص9-29.

خادم‌زاده، وحید، «تحلیل استعاری وجودشناسی صدرایی: استعارۀ جهتی داخل – خارج»، حکمت معاصر، سال 10، شمارۀ 1، 1398، صص1-27.

خادم‌زاده، وحید، «تحلیل آماری از استعاره‌های مفهومی علیت در بخش الهیات کتاب الشفاء ابن‌سینا»، جستارهای زبانی، دورۀ 12، شمارۀ 1، 1400، صص365-397.

خادم‌زاده، وحید، دارابی، کوکب، «تحلیل آماری از استعاره‌های علیت در کتاب شواهد الربوبیة ملاصدرا»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، سال 23، شمارۀ 4، 1400، صص121-142.

‏‫سهروردی، یحیی بن حبش؛ صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، حکمة الإشراق (تعلیقۀ ملا صدرا)، تصحیح: نجفقلی حبیبی، حسین ضیایی، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران، 1392.

‏‫صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، مکتبة المصطفوی، قم، 1368.

‏‫صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، المبدأ و المعاد، انجمن حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1354.

‏‫صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح أصول الکافی، تصحیح: محمد خواجوی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1366.

‫صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، مفاتیح الغیب، انجمن حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1363.

‏‫طباطبایی، محمدحسین، نهایة الحکمة، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1416ق.

‏‫فخر رازی، محمد بن عمر، المباحث المشرقیة. بیدار، قم، بی‌تا.

‏‫مؤمنی، سیدعلی، ایمان‌پور، منصور، اکبری، رضا، «استعارۀ مفهومی و مسئلۀ زیادت وجود بر ماهیت در فلسفۀ اسلامی»، حکمت سینوی، سال 24، شمارۀ 63، 1399، صص53-69.

Lakoff, George, The Contemporary Theory of Metaphor. In Metaphor and Thought, Cambridge University Press, Cambridge, 1993.

Lakoff, George; & Johnson, Mark, Metaphors We Live by, University of Chicago Press, Chicago and London, 1980.

Lakoff, George; & Johnson, Mark, Philosophy in the flesh: The embodied mind and its challenge to Western thought., Basic Books, New York 1999.

Olaf, Jäkel, Hypothesis Revisited: The Cognitive Theory of Metaphor Applied to Religious Texts. metaphorik.de, 2002.