«تاجگه»یا «باجگه»؛ «طیّار» یا «طیّار» تصحیح و شرح یکی از مشکلات دیوان خاقانی

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 217، شهریور 1401، صفحه 73-91   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.74720.1232

نویسنده

سید محسن حسینی وردنجانی^*

دانش آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

آثار خاقانی یکی از فاخرترین تولیدات زبان و ادبیات فارسی است که در طول سده‌های مختلف در سبک و اسلوب خود همچنان یگانه است. متاسفانه آثار خاقانی نیز مثل هر اثر کهن دیگری از تحریف‌ها و تصحیف‌ها برکنار نیست. این مشکل به ویژه در دیوان او بسیار پررنگ‌تر است. تشخیص نادرست نسخة اساس و اطمینان بیش از اندازه به آن، شناخته نبودن دستنویس‌های مضبوط دیگر، تفاوت زیاد سطح دانش شاعر با کاتب یا مصحح و نبود امکانات امروزی مثل اینترنت و موتورهای جستجوگر از جمله اصلی‌ترین دلایل این تصحیف‌ها و تحریف‌ها است. در این پژوهش برآنیم تا با روش کتابخانه‌ای و با کمک دستنویس‌های کهن و نیز منابع دیرین تاریخی و جغرافیایی یکی از بیت‌های بحث‌برانگیز دیوان را تصحیح کنیم و با توجه به صورت جدید بیت شرح دیگری از آن به‌دست دهیم. خاقانی در دو بیت دیوان به مکانی در بغداد اشاره می‌کند که در تمام دیوان‌های چاپی، شرح‌ها و جستارهاییکه بهآن پرداخته‌اند «باجگه» ضبط شده است و سال‌هاست خاقانی‌پژوهان این دو بیت را بر اساس همین نویسه «باجگه» شرح کرده‌اند. در این جستار نشان داده‌ایم نام درست این مکان «تاجگه» است و این مکان یکی از کاخ‌های مشهور خلفای عباسی در قرن ششم بوده است. در همین راستا کوشیده‌ایم تا آگاهای‌های پراکنده‌ای را که دربارة این مکان در متون کهن وجود داشته دسته‌بندی کنیم و مکان دقیق این قصر را در جغرافیای تاریخی و امروزی بغداد نشان دهیم. از طرف دیگر سعی کرده‌ایم، معنای جدیدو متناسبی از واژة «طیار» و نیز آگاهی‌های دقیق‌تری از «زرسنجة طیار» عرضه کنیم.

کلیدواژه‌ها

خاقانی؛ باجگه؛ تاجگه؛ طیار؛ تصحیح و شرح

مراجع

ابن اثیر، علی‌بن محمد. (1385 ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر.

ابن جوزی، عبدالرحمن‌بن علی. (1992). المنتظم فی تاریخ‌الامم و الملوک. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.

ابن خلکان، ابوالعباس شمس‌الدین احمد. (1364). وفیات‌الاعیان و انباء ابناء الزمان. تحقیق احسان عباس. قم: الشریف الرضی.

ابن منظور، محمدبن مکرم. (1994). لسان‌العرب. بیروت: دارالفکر.

احمد الراوی، حسن. (1988). «دارالخلافة العباسیة و جامع‌القصر فی بغداد (القسم‌الثانی)». المورد. السابع عشر. صص 93-131.

استعلامی، محمد.‌(1387). نقد و شرح قصاید خاقانی. تهران: زوار.

امیرمعزی، محمدبن عبدالملک. (1385). کلیات دیوان. تصحیح محمدرضا قنبری. تهران: زوار.

برزگر خالقی، محمدرضا. (1387). شرح دیوان خاقانی. تهران: زوار.

ترکی، محمدرضا. (1388). «دریافته‌هایی از دیوان خاقانی». ادب فارسی دانشگاه تهران. شمارۀ 1. صص 21-36.

. (1398). سرّ سخنان نغز خاقانی. تهران: سمت.

جواد، مصطفی و سوسة، احمد. (1958). دلیل خارطة بغداد المفصل. بغداد: مجمع‌العلمی العراقی.

چهرقانی‌منتظر، رسول. (1393). فرهنگ تحلیلی لغات و ترکیبات دیوان خاقانی. تهران: دانشگاه شهید رجایی.

حتاملة، عبدالکریم عبده.‌(1425 ق). «قصور بغداد و دورُها فی عصرالعباسی». مجلة جامعة الامام اردن. عدد 47. صص 509-542.

حریری، قاسم‌بن علی. (2005). مقامات‌الحریری. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.

حموی، یاقوت‌بن عبداللّٰه.‌(1995). معجم‌البلدان. چاپ دوم. بیروت: دارصادر.

خاقانی، افضل‌الدین بدیل. (1362). دیوان اشعار. تهران: ارسطو.

. (1375). دیوان اشعار. با اهتمام محمد عباسی و حسین نخعی. تهران: امیرکبیر.

. (1375). دیوان اشعار. ویرایش میرجلال‌الدین کزازی. تهران: نشر مرکز.

. (1377). دیوان اشعار. به‌اهتمام برادران میرحاج. تهران: شهرام.

. (1378). دیوان اشعار. تصحیح ضیاء‌الدین سجادی. تهران: زوار.

. (1379). دیوان اشعار. به‌اهتمام جهانگیر منصور. تهران: گل‌آرا.

. (1390). دیوان اشعار. تصحیح عزیزاللّٰه علیزاده. تهران: فردوس.

. (ابتدای قرن 7). دیوان اشعار. دستنویس شمارۀ 967. تهران: کتابخانۀ مجلس.

. (قرن 8). دیوان اشعار. دستنویس شمارۀ 439. ترکیه: کتابخانۀ لالا اسماعیل.

. (احتمالاً قرن 8). دیوان اشعار. دستنویس شمارۀ LES38. آمریکا: پرینستون.

. (702 ق). دیوان اشعار. دستنویس شمارۀ 3810. ترکیه: کتابخانۀ فاتح.

. (1285). دیوان اشعار. لکهنو: نولکشور.

الخطیب‌البغدادی، الامام الحافظ ابی‌بکر. (1998). تاریخ بغداد أو مدینة‌السلام. تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.

دوزی، رینهارت.‌(1991). تکملة ‌المعاجم‌العربیة، نقله الی العربیة و علق علیه الدکتور محمدسلیم النعیمی. بغداد: دارالشؤون الثقافیة‌العامة.

دهمان، محمد احمد.‌ (1990). معجم‌الالفاظ التاریخیة فی عصر المملوکی. دمشق: دارالفکر

ذهبی، محمدبن احمد. (1989). تاریخ‌الاسلام و الوفیات المشاهیر و الاعلام. تحقیق الدکتور عمر عبدالسلام. الطبعة‌الثانیة. بیروت: دارالکتاب العربی.

سجادی، سیدضیاء‌الدین. (1389). فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی. تهران: زوار.

سمرقندی، عبدالرزاق. (1372). مطلع‌ سعدین و مجمع بحرین. به اهتمام عبدالحسین نوایی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

سوردل، دومینیک.‌ (1375). بغداد. ترجمۀ ایرج پروشانی. تهران: دائرة‌المعارف.

شریشی، احمدبن عبدالمؤمن. (2006). شرح مقامات‌الحریری. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.

الشعار، مها.‌ (2019). «عجائب فی قصرالتاج ‌العباسی». مجلة التراث العلمی العربی حلب. عدد 43. 215-246.

صادقی‌نژاد، رامین. (1392). «بغداد در دیوان خاقانی شرانی». مجموعه مقالات هفتمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. صص 1148-1159.

طبری، محمدبن جریر. (1983). تاریخ الطبری المعروف بتاریخ تاریخ‌الامم و الملوک. بیروت: موسسة‌الاعلمی للمطبوعات.

علیزاده، جمشید. (1383). برگزیده و شرح اشعار خاقانی. تهران: فرزان.

عمادالدین کاتب، محمدبن محمد. (1425). تاریخ دولة آل سلجوق. تحقیق یحیی مراد. بیروت: دارالکتب‌العلمیة.

غسانی، اسماعیل‌بن عباس. (1975). العسجدالمسبوک و جوهرالمحکوک. تحقیق محمود شاکر. بغداد: دارالبیان.

فضلی درزی، بهاره.‌ (1393). «پژوهشی دربارۀ دو اصطلاح طیار و باجگاه در شعر خاقانی». مجلۀ پژوهش‌های ادبی و بلاغی. شمارۀ 6. صص 101-112.

قزوینی، زکریابن محمد. (1998). آثارالبلاد و اخبارالعباد. بیروت: دارصادر.

کزازی، میرجلال‌الدین. (1378). گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی. تهران: نشر مرکز.

مشکین‌نژاد، پرویز و همکاران. (1388). فرهنگ خاورشناسان. تهرن: پژوهشگاه علوم انسانی.

مکی، ابوطالب. (1997). قوت‌القلوب فی معاملة المحبوب. صححه باسل عیون‌السود. بیرت: دارالکتب‌العلمیة.

مؤید شیرازی، جعفر. (1372). شعر خاقانی گزیدۀ اشعار با تصحیح و توضیح. شیراز: دانشگاه شیراز.