معلولیت و بازنمایی آن در ادبیات: تحلیل سه حکایت از مثنوی معنوی مولانا با استفاده از مفهوم «پروتز روایی»

جستارهای نوین ادبی

دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 217، شهریور 1401، صفحه 115-132   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2022.70841.1091

نویسندگان

فرشید نوروزی روشناوند^{* 1}؛ فرزاد بالو²

¹استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشگاه مازندران، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه مازندران، ایران

چکیده

مطالعات ناتوانی یکی از جدیدترین شاخه‌های نقد و نظریۀ ادبی است که با رویکردی نقادانه، بازنمایی معلولیت و معلولان در آثار ادبی را مورد بررسی قرار می‌دهد. دیوید تی. میچل و شارون ال. اسنایدر دو تن از پژوهشگران این حوزه هستند که با معرفی مفهوم «پروتز روایی» بر آن بوده‌اند چارچوبی آکادمیک برای تحلیل تصاویر قالبی و کلیشه‌ای معلولان در هنر و ادبیات فراهم آورند. به گفتۀ این دو منتقد، معلولان حضوری برجسته و پررنگ در آثار ادبی دوره‌های مختلف داشته‌اند، اما در بسیاری موارد تنها نقشی نمادین و استعاری برای آنان تعریف شده است. به عبارت دیگر، بازنمایی معلولان هیچ‌گاه در خدمت به تصویر کشیدن تجربۀ زیسته آنان نبوده، بلکه هدف اصلی آن انتقال معنا به مخاطبین در مورد سوژۀ غیرمعلول و جامعۀ سالم‌سالار است. این جستار می‌کوشد ضمن بررسی مفهوم پروتز روایی و برشمردن نمونه‌هایی چند از آن در فرهنگ و ادبیات غرب، آن را در نقد و بررسی شخصیت‌های معلول در سه حکایت از مثنوی معنوی مولانا به کار بندد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد معلولان سوژۀ مرکزی این حکایت‌ها نیستند، بلکه به عنوان ابزاری در خدمت روایت عمل می‌کنند، نقشی نمادین و ثانویه بر عهده دارند و نهایتاً تغییر مثبتی در شرایط حاشیه‌ای آنان حاصل نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها

معلولیت؛ مطالعات ناتوانی؛ پروتز روایی؛ مولانا؛ مثنوی معنوی

مراجع

پورمحمدی، نعیمه. (1398). جهان معلول‌ساز: درباره اخلاق معلولیت. قم: انتشارات توانمندان.

توحید لو، یگانه، و حمیدرضا شعیری. (1397). «مطالعه پروتزسازی گفتمانی: چرا دروغ روایی پروتز است؟» پژوهش ادبیات معاصر جهان. دورۀ 22. شمارۀ 1. صص 269 -286.

جبلی، خدیجه. (1391). جامعه‌شناسی معلولیت: تبیین جامعه‌شناختی تبعیض علیه معلولین. تهران: انتشارات علمی.

زرین‌کوب، عبدالحسین. (1386). بحر در کوزه. تهران: علمی.

زمانی، کریم. (1398). شرح جامع مثنوی معنوی: دفتر اول. تهران: انتشارات اطلاعات.

سبزیان، سعید. (2015). جسمیت و قدرت: مباحثی در معلولیت و تحول اجتماعی. آموزشکده آنلاین توانا.

شریفی، سمیه، و عبداللّٰه دن. (1397). «جایگاه معلولیت در شعر و ادب فارسی». پژوهشنامۀ اورمزد. شمارۀ 41. صص 348‑ 361.

شهیدی، سیدجعفر. (1391). شرح مثنوی. ج 6. تهران: علمی و فرهنگی.

کنعانی، ابراهیم، و فرشته صادقی. (1401). «تحلیل نظام روایی پروتز در داستان داش آکل»، مجله روایت‌شناسی. دورۀ 6. شماره 11. صص 373-405.

ماهوتی، مهری. (1388). کر و کور و لخت و عور. تهران: موسسۀ فرهنگی منادی تربیت.

مولانا جلال‌الدین محمد بلخی. (1394). مثنوی معنوی. نسخه رینولد نیکلسون. تهران: آوای شمال.

نصر اصفهانی، اباذر. (1391). ناشنوایی در ادبیات فارسی. به کوشش اباذر نصر اصفهانی. قم: دفتر فرهنگ معلولین.

نیومن، دورلند ویلیام الگزاندر. (1384). فرهنگ پزشکی دورلند. ترجمه حمید نام‌آور. تهران: یادواره کتاب.

ولی‌زاده ریک، فرشته. (1395). معلولیت و معلولان جسمی و روانی و ذهنی در متون ادب پارسی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید مدنی آذربایجان.

Bearden, Elizabeth B. (2013). “Moctezuma's Zoo: Housing Disability in Transatlantic Travel Literature and European Courts.” Arizona Journal of Hispanic Cultural Studies 17: 161-175.

Bérubé, Michael. (2005). “Disability and Narrative.” PMLA 120 (2): 568-576.

Cachia, Amanda. (2015). “The (Narrative) Prosthesis Re-Fitted: Finding New Support for Embodied and Imagined Differences in Contemporary Art.” Journal of Literary & Cultural Disability Studies 9 (3): 247-264.

Davidson, Michael. (2015). “Aesthetics.” Edited by Rachel Adams, Benjamin Reiss, and David Serlin. Keywords for Disability Studies. New York: New York University Press, 85-95.

Dolmage, Jay. (2005). “Between the Valley and the Field.” Prose Studies: History, Theory, Criticism 27 (1-2): 108-119.