لوازم و پیامدهای متناهی‌بودن جسم طبیعی در حکمت سینوی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 31، دوره 54، شماره 1 - شماره پیاپی 108، خرداد 1401، صفحه 161-181   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.74623.1096

نویسندگان

محمدمهدی مشکاتی¹؛ مهدی گنجور^{* 2}؛ سیدعلی میریان³

¹استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان

²دانشیار گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان

³فارغ التحصیل فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه اصفهان

چکیده

متناهی‌بودن جسم طبیعی، دارای لوازم و پیامدهایی بر برخی از مسائل فلسفی ابن‌سیناست. باید برای اثبات مسائلی در فلسفۀ سینوی، محدودیت جسم طبیعی اثبات شده باشد. اینکه اثبات کدام مسائل در این فلسفه از لوازم تناهی جسم است و چه پیامدهایی دارد، باید مشخص شود. به‌لحاظ پیشینه، در تحقیقاتی که تاکنون انجام شده، فقط محدودیت جسم و ابعاد آن بررسی شده و به ارتباط تناهی جسم طبیعی با دیگر موضوعات فلسفی ابن‌سینا پرداخته نشده است. برای حل این مسئله که «نتایج متناهی‌بودن جسم در حکمت سینوی چیست؟» به آثار ابن‌سینا و بعضی از شارحان برجسته‌اش مراجعه شده و مسائل طبیعی و مابعدالطبیعی که از لوازم و پیامدهای متناهی‌بودن جسم طبیعی است، استخراج و تبیین شده است.
طبق یافته‌های این پژوهش، مسائلی از قبیل عدم جدایی صورت از ماده، اثبات شکل برای جسم، رد خلأ، اثبات محددالجهات، رد تسلسل و اثبات واجب، از نتایج متناهی‌بودن جسم است. نتایج به‌دست‌آمده، لوازم و پیامدهای شگرف و مهم متناهی‌بودن جسم طبیعی بر الهیات و مابعدالطبیعه سینوی را بیان می‌کند.

کلیدواژه‌ها

تناهی؛ حکمت سینوی؛ جسم طبیعی؛ محددالجهات؛ خلأ؛ تسلسل

مراجع

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، الاشارات و التنبیهات، تحقیق: مجتبی زارعی، بوستان کتاب، قم، ۱۴۳۴ق.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق: حسن‌زاده آملی، بوستان کتاب، قم، ۱۴۳۶ق.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، التعلیقات، مقدمه، تصحیح و تعلیق: سیدحسین موسویان، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران، تهران، 1391.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، الشفاء؛ الطبیعیات، السماع الطبیعی، تحقیق: سعید زائد، کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، قم، 1405ق.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، النجاة من الغرق فی بحر الضلالات، ویرایش و دیباچه: محمدتقی دانش‌پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1376.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، الهیات دانشنامۀ علایی، مقدمه، حواشی و تعلیقات: محمد معین، انجمن آثار و مفاخر ملی و دانشگاه همدان، تهران، 1383.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، رسائل، انتشارات بیدار، قم، 1400ق.

ابن‌سینا، حسین ابن عبدالله، طبیعیات دانشنامۀ علایی، مقدمه حواشی و تعلیقات: سیدمحمد مشکوة، کتابخانۀ دهخدا تهران، 1353.

اخلاقی، مرضیه و میشکار، مسعود «نقدهای علامه حسن‌زاده آملی بر براهین تناهی ابعاد اجسام»، حکمت صدرایی، سال پنجم، شمارۀ 1، پاییز و زمستان 1395، صص11-22.

اژه‌ای، محمد‌علی مبانی منطق، انتشارات سمت، تهران، 1394.

بغدادی، ابوالبرکات، الکتاب المعتبر فی الحکمة، حیدرآباد دکن، 1358.

حجازی، مهزاد؛ کهنسال، علیرضا، «تأملی در برهان مسامته»، حکمت معاصر، سال هفتم، شمارۀ 2، 1395، صص1-22.

حسن‌زاده آملی،حسن، دروس شرح اشارات و تنبیهات، نمط اول ،به‌اهتمام: حیدر ضیایی، آیت اشراق، قم، 1393.

حقی، علی؛ زارعی، مریم، «مکان و خلأ در فلسفۀ سینوی»، آیین حکمت، سال یازدهم، شمارۀ ۴۰، 1398، صص57-72.

خادم‌زاده، وحید؛ سعیدی‌مهر، محمد، «بررسی شرایط سه‌گانۀ تسلسل محال»، فلسفه و کلام اسلامی، سال چهل‌وششم، شمارۀ ۲، 1392، صص41-60.

دادبه، اصغر؛ انواری، سعید (۱۳۸۴) «ابن‌سینا و فلک محددالجهات»، مقالات و بررسیها، شمارۀ 86، 1384، صص101-122.

دانش شهرکی، حبیب الله؛ رزمی، حبیب‌الله؛ باغبانی، ایمان، «بررسی تناهی یا عدم تناهی عالم طبیعت از دیدگاه فلسفه و کیهان‌شناسی جدید»، فصلنامۀ علمی پژوهشی دانشگاه قم، سال ۱۶، شمارۀ 2، 1393، صص31-58.

ذبیحی، سیدمحمد، فلسفۀ مشاء، انتشارات سمت، تهران، 1385.

طالب‌زاده، حمید، «متناهی و نامتناهی»، فصلنامۀ فلسفۀ دانشگاه تهران، شمارۀ ۱۱، 1385، صص87-102.

طباطبایی، سیدمحمدحسین، نهایة الحکمة، مؤسسۀ نشر اسلامی، قم، 1404ق.

نصیرالدین طوسی، شرح الاشارات و التنبیهات، نشرالبلاغه، قم،۱۳۷۵.

فروغی، محمدعلی، ترجمۀ فن سماع طبیعی، امیرکبیر، تهران، 1361.

لاهیجی، عبدالرزاق بن علی، شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، چاپ سنگی، تهران، 1306.

ملکشاهی، حسن، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا،ج۱، انتشارات سروش، تهران،۱۳۹۲.

هجری، سجاد، «برهان المسامته در تناهی ابعاد و نقدهای آن»، هستی و شناخت، ج1، شمارۀ ۲، 1391، صص99-128.

یثربی، سیدیحیی، ترجمه و شرح الهیات نجات، بوستان کتاب، قم، 1385.