فاعلیت انسان در مدرسه کلامی حله

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 37، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، اسفند 1401، صفحه 151-166   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.78460.1174

نویسنده

سید حسن طالقانی^*

استادیار پژوهشگاه قرآن و حدیث

چکیده

اگرچه امامیه به پیروی از اهل‌بیت(علیهم‌السلام) به فاعلیت حقیقی و نفی جبر باورداشته‌اند، اما متکلمان امامیه در ادوار مختلف تاریخی قرائت‌ها و تبیین‌های متفاوتی از نحوۀ فاعلیت انسان ارائه داده‌اند. در مدرسۀ حله که روش کلامی و مفاهیم پایه متکلمان به فلسفه نزدیک شد، تبیین متکلمان از فاعلیت نیز تغییر کرده است. این نوشتار سعی دارد تا نشان دهد اگرچه متکلمان حله با اثبات قدرت بر فعل و ترک پیش از انجام فعل و اراده‌ای که مخصص قدرت است، نقش انسان در پدید آمدن افعال را تأکید کردند، اما از سوی دیگر با پذیرش الگوی علّیت فلسفی، از دیدگاه متکلمان پیش از خود فاصله گرفتند. در تبیین متکلمان حله از یک سو قدرت و اراده انسان در یک نظام طولی معلول اراده و قدرت حق تعالی است و از سوی دیگر علت تامه برای صدور فعل تلقی می‌شود که لازمۀ این دیدگاه، صدور ضروری فعل خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

مدرسه حله"؛ فاعلیت انسان"؛ جبر و اختیار"؛ "؛ أمر بین أمرین"

مراجع

ابن فورک، محمد بن الحسن، مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعری، به کوشش احمد عبدالرحیم السایح، مکتبة الثقافة الدینیة، قاهره، 1427ق.

ابن میثم، کمال الدین میثم بن علی بن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، به کوشش أنمار معاد المظفر، انتشارات العتبة الحسینیه، کربلا، 1435ق.

امام الحرمین، عبدالملک بن عبدالله الجوینی،  الارشاد الی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، به کوشش احمد عبدالرحیم السایح، مکتبة الثقافة الدینیه، قاهره، 1430ق.

حسینی زاده خضرآباد، سیدعلی، تطورات کلام امامیه در مدرسه بغداد، دارالحدیث، قم، 1396.

حمصی رازی، سدیدالدین، المنقذ من التقلید، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1412ق.

رضایی، محمدجعفر،«جریان های فکری مدرسه کلامی حله»، فصلنامه تحقیقات کلامی، شماره28، بهار 1399، صص7-30

سبحانی، محمد تقی، «شهیدین در کشاکش دو جریان کلامی مدرسه حله»، فصلنامه نقد و نظر، سال چهارم، شماره 4، زمستان 1388، صص183-213.

سید مرتضی، شرح جمل العلم و العمل، به کوشش یعقوب جعفری مراغی، دارالاسوه، قم، 1419ق.

شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیه، کنگره جهانی شیخ مفید، قم، 1413ق.

طالقانی، سیدحسن، آموزه أمر بین أمرین در اندیشه امامیه نخستین، دارالحدیث، قم، 1398.

 طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن الحسن، رساله در جبر و قدر، به کوشش محمد تقی مدرس رضوی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1390.

طوسی، خواجه نصیرالدین محمد بن محمد بن الحسن، نقد المحصل، به کوشش محسن بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، 1397.

علامه حلی، حسن بن یوسف، الاسرار الخفیة فی العلوم العقلیة، به کوشش مرکز احیای آثار اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بوستان کتاب، قم، 1387.

علامه حلی، حسن بن یوسف ، استقصاء النظر فی القضاء و القدر، به کوشش محمد حسینی نیشابوری، دار إنباء الغیب، مشهد، 1418ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، انشارات شریف رضی، قم، 1363.

علامه حلی، حسن بن یوسف، الباب الحادی عشر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1427 ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، تسلیک النفس الی حظیرة القدس، به کوشش فاطمه رمضانی، موسسه امام صادق (ع)، قم، 1426ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، به کوشش حسن حسن زاده آملی، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1430ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، مناهج الیقین فی اصول الدین، به کوشش یعقوب جعفری، انتشارات اسوه، تهران، 1415ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، نهایة المرام فی علم الکلام، به کوشش فاضل عرفان، موسسه امام صادق(ع)، قم، 1419ق.

علامه حلی، حسن بن یوسف، نهج‌الحق و کشف الصدق، به کوشش فرج الله حسینی، دارالکتاب اللبنانی، بیروت، 1982م.

فاضل مقداد، جمال الدین مقداد بن عبد الله السیوری، الانوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریة، به کوشش علی حاجی آبادی و عباس جلالی نیا، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، 1420ق.

فاضل مقداد، جمال الدین مقداد بن عبد الله السیوری ، ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، به کوشش سید مهدی رجایی، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1405ق.

فاضل مقداد، جمال الدین مقداد بن عبد الله السیوری ، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، به کوشش قاضی طباطبایی، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1422ق.

کراجکی، ابوالفتح محمد بن علی بن عثمان، کنز الفوائد، منشورات دارالذخائر، بی‌جا، بی‌تا.

محقق حلی، جعفر بن الحسن، المسلک فی اصول الدین، به کوشش رضا استادی، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، 1414ق.