بررسی علل ابهام تقسیم‌بندی معقولات در تفکر فیلسوفان مسلمان

جستارهایی در فلسفه و کلام

دوره 53، شماره 2 - شماره پیاپی 107، بهمن 1400، صفحه 31-47   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2022.78001.1155

نویسنده

محمد بنیانی^*

هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

بحث مفاهیم کلی و دسته‌بندی معقولات از مهمترین مباحث فلسفی است که در سامان بخشیدن به دیگر مسائل فلسفی نقش محوری و اساسی دارد. سخنان و دیدگاه‌های فیلسوفان مسلمان در دسته‌بندی معقولات دچار اختلافات و ابهامات زیادی شده است. تا زمانی که عوامل زمینه ساز ابهام بررسی نگردد، نمی‌توان به دسته‌بندی مناسبی از معقولات و مفاهیم کلی دست یافت. درباره علل ابهام در اندیشه فیلسوفان مسلمان می‌توان به مواردی مانند عدم اصطلاح‌سازی، ابهام رابطۀ معقول اول با معقول ثانی، درآمیختن حیطه‌ها در تقسیم معقولات، گره زدن دسته‌بندی مفاهیم به نظریات فلسفی و ابهام نسبت میان وجود و ماهیت اشاره نمود. با بررسی دقیق علل ابهام و لوازم معرفتی آنها می‌توان پی برد که معقول ثانی فلسفی نمی‌تواند قسیم معقول اول باشد و در دسته‌بندی معقولات نحوۀ دلالت مفهوم بر مصداق ملاک تقسیم است، نه نحوۀ شکل‌گیری و انتزاع مفهوم؛ وجود و هستی به سبب شمول آن نباید در عرض مفهوم دیگری مانند ماهیت قرار گیرد و به تبع نزاع اصالت وجود و ماهیت تعریف گردد. با قرار دادن مفهوم وجود و واقعیت به عنوان مقسم مفاهیم می‌توان دسته‌بندی جدیدی را مطرح نمود که اشکالات و ابهامات مورد نظر را نداشته باشد.

کلیدواژه‌ها

معقول اول؛ معقول ثانی فلسفی؛ معقول ثانی منطقی؛ مفاهیم کلی

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلام حسین، قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، ج2، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌، تهران، 1380.

اسماعیلی، مسعود، «مفاهیم فلسفی از دیدگاه سهروردی»، پژوهش‌های فلسفی – کلامی، دوره 13، 1390، ش2، صص5-31.

 اسماعیلی، مسعود، «معقول ثانی فلسفی در فلسفه صدرالمتألهین»، مجله ذهن، 1388 ، ش40، صص17-54.

بنیانی، محمد، حکمت برین(از بیتوتگی در فلسفه تا منزل‌گزینی در حکمت)، انتشارات نگاه معاصر، تهران، 1400.

بهمنیار بن مرزبان، التحصیل، مصحح: مرتضی مطهری، دانشگاه تهران، تهران، 1375.

جوادی آملی، عبدالله، رحیق مختوم، ج1، چاپ دوم، اسراء، قم، 1382.

حسینی، سید احمد، و مریم تبریزی، «دیدگاه ابن سینا درباره مفاهیم فلسفی؛ معقول اول یا ثانی»، دو فصلنامه فلسفه، 1399، شماره2، صص23-42.

دشتکی، منصور بن محمد، إشراق هیاکل النور لکشف ظلمات شواکل الغرور، مصحح: علی اوجبی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1382.

سبزواری، هادی بن مهدی، شـرح المنظومـة، بـه اهتمام عبدالجواد فلاطـوری و مهـدی محقـق و مقدمـۀ انگلیسی توشیهیکو ایزوتسو، دانشگاه تهران، تهران، 1367.

سهروردی، یحی بن حبش، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، مصحح: هانری کربن و نجفقلی حبیبی و سید حسین نصر، نشر وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372.

شریف، زهرا، «معقولات و انواع آن در فلسفه فارابی»، مجله ذهن، ش 40، زمستان 1388، صص135-162.

شریف، زهرا، و محسن جوادی، «معقول ثانی فلسفی در فلسفه مشایی- اشراقی(از خواجه نصیر تا میرداماد)»، معرفت فلسفی، 1388، صص37-79.

شیرازی، صدرالدین محمد، الحکمة المتعالیة فى الاسفار العقلیة الاربعة، 9جلد، دار احیاء التراث، بیروت، 1981م.

 شیرازی، صدرالدین محمد، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، مرکز نشر دانشگاهی، تهران، 1360.

شیرازی، صدرالدین محمد، الحاشیة علی الهیات الشفاء، انتشارات بیدار، قم، بیتا.

طباطبایی، سید محمد حسین، نهایة الحکمة، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، 1416ق.

طباطبایی، سید محمد حسین، بدایة الحکمة، مؤسسة النشر الإسلامی، قم، بی‌تا.

عباسی، محمد باقر، و علی رحیمی، «معقولات فلسفی از منظر صدر الدین دشتکی»، فصلنامه اندیشه دینی، دوره 19، ش71، 1398، صص93-114.

غفاری قره باغ، سید احمد، «علیت؛ معقول اول یا ثانی؟»، معرفت فلسفی، 1385، شماره 1، صص115-137.

فارابی، ابونصر، آراء أهل المدینة الفاضلة و مضاداتها، نشر دار و مکتبة الهلال، بیروت، 1995م.

 فارابی، ابونصر، کتاب الحروف، مصحح: محسن مهدی، دارالمشرق، بیروت، 1970م.

فنایی اشکوری، محمد، معقول ثانی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، 1375.

قوشجی، علاءالدین علی بن محمد، شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح و تحقیق محمد حسین زارعی رضایی، انتشارات رائد، قم، 1393.

کشفی، عبدالرسول، و محمد بنیانی، «بررسی معانی گوناگون اصالت وجود و اعتباریت ماهیت در نظام حکمت صدرایی»، دوره 1، ش1، 1391، صص45-56.

لوکری، فضل بن محمد، بیان الحق بضمان الصدق، مصحح: ابراهیم دیباجی، مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی مالزی (ایستاک)، تهران، 1373.

میر داماد، محمد باقر بن محمد، تقویم الإیمان و شرحه، شارح: علوی عاملی، احمد بن زین العابدین، حاشیه: نوری، علی بن جمشید، تحقیق علی اوجبی، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، تهران، 1376.

میرداماد، مصنفات میرداماد، گردآورنده عبدالله نورانی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1381.

مصباح، محمد تقی، آموزش فلسفه، ج1، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1366.

نبویان، سید محمد مهدی، جستارهایی در فلسفه اسلامی(مشتمل بر آراء اختصاصی آیت الله فیاضی)، حکمت اسلامی، قم، 1395.

نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، محقق محمد جواد حسینی جلالی، مکتب الإعلام الإسلامی. مرکز النشر، تهران، 1407ق.

 نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصل، دارالاضواء، بیروت،  1405ق.