واکاوی عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری منطقه‌ای با رویکرد آینده‌پژوهی (موردپژوهی: استان آذربایجان شرقی)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 6، دوره 21، شماره 1 - شماره پیاپی 42، فروردین 1402، صفحه 173-210   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2023.76528.1141

نویسندگان

رسول قربانی^{* 1}؛ آمنه علی‌بخشی²

¹استاد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

²دانشجوی دکتری گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

با رشد جهانی‌شدن و تغییرات سریع در فضای جهانی، موضوع رقابت­‌پذیری منطقه­‌ای از اهمیت فزاینده­ای برای شتاب‌بخشیدن به توسعه منطقه‌­ای برخوردار شده است؛ ازاین‌رو پژوهش حاضر سعی دارد به واکاوی عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری منطقه‌ای در استان آذربایجان شرقی با استفاده از رویکرد آینده‌پژوهشی بپردازد. پژوهش حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی-تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات موردنیاز از دو روش کتابخانه‌­ای و میدانی بهره گرفته شده است. با استفاده از روش کتابخانه‌ای به بررسی مبانی نظری، پیشینه موضوع و گردآوری عوامل اثرگذار بر رقابت‌پذیری استان آذربایجان شرقی پرداخته شده است. در روش میدانی نیز با بهره‌گیری از روش دلفی و پرسش‌نامه‌های مختلف به تکمیل اطلاعات موردنیاز اقدام شده است. در این پژوهش، ابعاد و شاخص‌­های به‌دست‌آمده از روش کتابخانه‌­ای، در قالب پرسش‌نامه در دو مرحله (مرحله اول، 82 سؤال بسته و یک سؤال باز و در مرحله دوم، 84 سؤال بسته) برای به دست آوردن عوامل نهایی در اختیار اعضای پنل دلفی قرار گرفت که درنهایت 84 متغیر در ابعاد مختلف برای بررسی وضعیت رقابت‌پذیری منطقه‌ای استان آذربایجان شرقی انتخاب شد. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها نیز از نرم‌افزار میک­مک استفاده شد. یافته‌­های پژوهش نشان می­‌دهد که از میان مجموع 84 عامل تأثیرگذار، 16 عامل نقش کلیدی در رقابت‌پذیری منطقه‌­ای استان آذربایجان شرقی دارند که از این میان هشت متغیر مربوط به بعد اقتصادی (کنترل کیفیت کالا و خدمات، سرمایه‌گذاری خارجی، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، نرخ ارز، سهولت راه‌اندازی کسب‌وکار، پتانسیل صادراتی، قوانین و سیاست‌های مالی، نوآوری/پتانسیل نوآوری)، سه متغیر مربوط به بعد نهادی-سیاسی (سطح روابط با همسایگان داخلی و خارجی، ثبات سیاسی کشور و منطقه، حمایت دولت از کسب‌وکارهای دانش-بنیان و نوآور)، سه متغیر مربوط به بعد اجتماعی-فرهنگی (روحیه کارآفرینی، امنیت سرمایه‌گذاری، سرمایه انسانی) و دو متغیر مربوط به بعد زیرساختی (کیفیت نیروی کار، توسعه زیرساخت‌ها) است.

کلیدواژه‌ها

رقابت‌پذیری منطقه‌ای؛ SPSS؛ میک‌مک؛ استان آذربایجان شرقی

مراجع

1. بهمن پورخالصی، ح.، و نوریان، ف. (1396). شناسایی بخش‌های رقابت‌پذیر منطقه‌ای در استان فارس. نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 22(3)، 33-44.
2. پورصفوی، س. م.، و جعفری، ش. (1396). ارزیابی رقابت‌پذیری منطقه‌ای در مناطق شهری عملکردی استان مازندران با استفاده از تحلیل خوشه‌ای. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 49(4)، 807-820.
3. تیموری، ر. (1395). الگوسازی ساختار اکولوژیکی توسعه فضای سبز شهری با رویکرد آینده‌پژوهی (نمونه موردی: کلان‌شهر تبریز) (رساله­ دکتری تخصصی رشته­ جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
4. چراغی، ر.، قائد رحمتی، ص.، مشکینی، ا.، و قادرمرزی، ح. (1400). تبیین نقش ظرفیت نهادی در رقابت‌پذیری شهرهای میانی ایران (موردمطالعه: شهرهای سنندج و زنجان). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 53(2)، 427-451.
5. حاتمی‌نژاد، ح.، پوراحمد، ا.، و نصرتی هشی، م. (1398). آینده‌پژوهی در بافت فرسوده شهری (مطالعه موردی: ناحیه یک منطقه 9 شهر تهران). نشریه اطلاعات جغرافیایی، 28(109)، 37-55.
6. خضرایی شولای فر، م.، و کرکه آبادی، ز. (1397). بررسی عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری شهری بر اساس مدل پیشنهادی Saez و با تکیه بر مفهوم Coopetition (مطالعه موردی: شهر تهران). نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، 11(1)، 111-130.
7. داداش پور، ه.، و احمدی، ف. (1389). رقابت‌پذیری منطقه‌ای به‌مثابه رویکردی نوین در توسعه منطقه‌ای. نشریه راهبرد یاس، (22)، 51-81.
8. داداش پور، ه.، و ده ده جانی، م. (1494). شناسایی و اولویت‌بندی عوامل ریشه‌ای تأثیرگذار در ارتقای رقابت‌پذیری منطقه‌ای مورد مطالعاتی: استان کردستان. نشریه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 5(19)، 27-42.
9. ساسانی، ع.، شاه‌حسینی، م. ع.، و رضوانی، م. (1398). ارائه مدل رقابت‌پذیری منطقه‌ای مبتنی بر ساختار اکوسیستم کارآفرینی دانش‌بنیان. مدیریت منابع طبیعی در صنعت نفت، 11(44)، 33-63.
10. سالنامه آماری استان آذربایجان شرقی. (1395). مرکز آمار.
11. شریف زادگان، ح.، و ندایی طوسی، س. (1395). سنجش مناسب به‌کارگیری مؤلفه‌های موفقیت رقابت‌پذیری توسعه منطقه‌ای در ایران. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 48(1)، 105-123.
12. شمس، ش.، حسینی، ا.، و خورشیدیان، ر. (1395). تحلیل و ارزیابی کاربرد روش‌های سلسله مراتبی فازی در اولویت‌بندی و سناریوهای توسعه گردشگری روستایی مطالعه موردی استان مازندران. مجله برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 5(18)، 187-158.
13. صابونی، س.، بهزادفر، م.، و صارمی، ح. (1399). رقابت‌پذیری شهرهای جدید (نمونه مطالعاتی: شهر جدید پرند). نشریه مدل‌سازی اقتصادی، 14(52)، 121-144.
14. طورانی، ع. (1395). آینده‌­نگاری توسعه یکپارچه ناحیه‌ای با تأکید بر پیوند روستا-شهری (مطالعه موردی: شهرستان مینودشت) (رساله­ دکتری رشته­ جغرافیا و برنامه­ریزی شهری). دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.
15. علی‌اکبری، ا.، اکبری، م.، انصاری، م.، و بوستان احمدی، و. (1398). سنجش و تحلیل شاخص‌های رقابت‌پذیری در کشورهای غرب آسیا با تأکید بر ایران. نشریه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 9(33)، 1-14.
16. علی‌اکبری، ا.، خدادادکاشی، ف.، و کماسی، ح. (1397). ارزیابی رقابت‌پذیری اقتصادی کلان‌شهری‌های ایران. فصلنامه برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 8(29)، 13-26.
17. عیوضلو، د. (1397). رقابت‌پذیری پایدار شهری در چارچوب همکاری محلی-منطقه‌ای (مطالعه موردی کلان‌شهر تهران) (رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری). دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.
18. فیض‌پورم. ع.، مجیبی فر، م.، و مهدی‌زاده شاهی، م. (1396). رقابت‌پذیری شهری و جایگاه تهران در میان کلان‌شهرهای ایران. آمایش سیاسی فضا، 1(1)، 23-30.
19. قربانی، ر.، و کاظمی‌زاد، ش. (1398). تحلیلی بر عوامل مؤثر در رقابت‌پذیری شهری بر پایه روش سناریونویسی (موردشناسی: شهر تبریز). فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری-منطقه‌ای، 9(30)، 19-38.
20. کارگر سامانی، ا. (1393). طراحی مدل رقابت‌پذیری شهری با تکیه بر شاخص‌های حکمرانی خوب شهری در بستر فرایند جهانی‌شدن (رساله دکتری دانشکده امور اقتصادی). دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
21. گلزار طاهر، س. (1397). به‌کارگیری رویکرد بازآفرینی شهری فرهنگ مبنا به منظور ارتقای رقابت‌پذیری شهر (مطالعه موردی: شهر آمل) (پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده هنر و معماری). دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.
22. محمدی آیدغمیش، ف.، و رفیعیان، م. (1396). ارزیابی مؤلفه‌های رقابت‌پذیری سرزمینی در استان‌های کشور با استفاده از مدل تلفیقی تحلیل عاملی و فرایند تحلیل شبکه‌ای. پژوهش‌های اقتصادی و توسعه منطقه‌ای، 24(13)، 55-85.
23. مرادی، ف.، سعیده زرآبادی ز. س.، و ماجدی، ح. (1396). تبیین مدل برندسازی شهری در راستای ارتقای رقابت‌پذیری و رشد اقتصاد شهری با استفاده از مدل F’ANP. فصلنامه علمی-پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، 6(2)، 33-56.
24. معاونت توسعه و برنامه‌ریزی. (1397). سند آمایش استان آذربایجان شرقی. تبریز: انتشارات سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان آذربایجان شرقی.
25. مولایی، ا. (1398). بازشناسی ظرفیت‌های رقابت‌پذیری شهری و منطقه‌ای هویت محور مطالعه موردی: شهر ارومیه. فصلنامه علمی مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 9(32)، 128-155.

 

26. Abdullah, J. (2012). City competitiveness and urban sprawl: Their implications to socio-economic and cultural life in Malaysian cities. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 50, 20-29.‏
27. Ballandonne, M. (2020). The history of futures studies: A note on Gilfillan’s early work. Technological Forecasting and Social Change, 157, 119983.
28. Buckley, P. J., Pass, C. L., & Prescott, K. (1988). Measures of international competitiveness: A critical survey. Journal of Marketing Management, 4(2), 175-200.
29. Delgado, A (2016). MNCs agglomeration and its effects on regional competitiveness (Master’s thesis). Aalborg University, Aalborg, Denmark.
30. Dolan, T. E. (2014). Does the principle of informed consent apply to futures studies research? Futures, 71, 114-121.
31. Van der Duin, P., Heger, T., & Schlesinger, M. D. (2014). Toward networked foresight? Exploring the use of futures research in innovation networks. Futures, 59, 62-78.
32. Feurer, R., & Chaharbaghi, K. (1994). Defining competitiveness: A holistic approach. Management Decision, 32(2), 49-58.
33. Fors, P. (2020). How a new futures research method can facilitate organisations to thrive in change (Master’s thesis in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland.
34. Gundersen, F., Langeland, O., & Aarhaug, J. (2017). Work place location, transport and urban competitiveness: The Oslo case. Transportation Research Procedia, 26, 196-206.
35. Hein, C. M. (2015). Urban planning, competitions and exhibitions. In J. D. Wright (Ed.),. International encyclopedia of the social & behavioral sciences (2^nd). (pp. 882-888). Amsterdam: Elsevier.
36. Heintel, M., Wanner, A., & Weixlbaumer, N. (2018). Regional development between cohesion and competition–current theses and fields of action.European Countryside, 10(3), 516-527.
37. Huber, P., Fritz. O., & Gacs, V. (2003). a study on the factors of regional competitiveness. WIFO Studies. WIFO, number 25005.
38. Huggins, R. (2010). Regional competitive intelligence: Benchmarking and policy-making. Regional Studies, 44(5), 639-658.
39. Huggins, R., Izushi, H., & Thompson, P. (2013). Regional competitiveness: Theories and methodologies for empirical analysis. Journal of CENTRUM Cathedra: The Business and Economics Research Journal, 6(2), 155-172.
40. Jahn, R., & Koller, H. (2019). Foresight as a facilitator for innovative capability and organizational adaptability: Insights from a family firm in the HVAC industry. In A. Schreiber, & Z. L. Berge (Eds.), Futures thinking and organizational policy (pp. 91-111). Cham: Springer.
41. Jenkins, T. C. (2021). Integrating strategic foresight processes to improve regional plan-ning: Four intuitive scenarios for Wales’ regional futures (Master’s thesis in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland.
42. Jiang, Y., & Shen, J. (2013). Weighting for what? A comparison of two weighting methods for measuring urban competitiveness.  Habitat International, 38, 167-174.
43. Kresl, P., & Singh, B. (2012). Urban competitiveness and US metropolitan centres. Urban Studies, 49(2), 239-254.
44. Kurki, S. (2020). Foresight and transformation: Observing pioneers in our changing societies (Doctoral dissertation in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland.
45. Kuusipalo, M. (2021). Business ecosystems utilizing strategic foresight for gaining insights on how business ecosystems are managed in the future and what challenges they face (Master’s thesis in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland
46. Martinez, C. T. (2021). Using foresight in business ecosystems and innovation ecosystems (Master’s thesis in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland.
47. Moirangthem, N. S., & Nag, B. (2020). Developing a framework of regional competitiveness using macro and microeconomic factors and evaluating sources of change in regional competitiveness in India using Malmquist Productivity Index. International Journal of Global Business and Competitiveness, 15(2), 61-79.
48. Nifatova, O., & Dudko, P. (2020). Methodological approach to evaluation of component intellectual potential in business processes of integrated structures. Management, 32(2), 53-64.
49. Omoregie, E. M., & Thomson, K. J. (2001). Measuring regional competitiveness in oilseeds production and processing in Nigeria: a spatial equilibrium modelling approach. Agricultural Economics, 26(3), 281-294.
50. Parkkinen, M., & Heinonen, S. (2018). Encountering multiple futures finnish survivalism as an anticipatory approach (Master’s thesis in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland.
51. ‏Pires, I. M. M. (2020). Regional competition, regional dumping. In A. Kobayashi (Ed.), International encyclopedia of human geography (2^nd). (pp. 243–251). Amsterdam: Elsevier.
52. Popescu, R. I. (2011). Study regarding the ways of measuring cities competitiveness, Economia. Seria Management, 14(2), 288-303.
53. Pouru, L., Dufva, M., & Niinisalo, T. (2019). Creating organizational futures knowledge in Finnish companies. Technological Forecasting and Social Change, 140, 84–91.
54. Rhisiart, M., Störmer, E. & Daheim, C. (2017). From foresight to impact? The 2030 Fu-ture of Work scenarios. Technological Forecasting & Social Change, 124, 203–213.
55. Rialland, A., & Wold, K. E. (2009). Future studies, foresight and scenarios as basis for better strategic decisions. Trondheim.
56. Rohrbeck, R., & Schwarz, J. (2013). The value contribution of strategic foresight: Insights from an empirical study of large European companies. Technological Fore-casting & Social Change, 80(8), 1593–1606.
57. Ručinska, S. I. L. V. I. A., & Ručinsky, R. (2007). Factors of regional competitiveness. Paper presented at the 2^nd Central European Conference in Regional Science–CERS, Novy Smokovec, Slovakia.
58. Saez, L., & Perianez, I. (2015), Benchmarking urban competitiveness in Europe to attract investment. Cities, 48, 76-85.
59. Schreiber, D. A. (2019). Organizational capability model for futures thinking. In D. A. Schreiber, & Z. L. Berge (Eds.), Futures thinking and organizational policy: Case studies for managing rapid change in technology, globalization and workforce diversity (pp. 35–53). Cham: Springer International Publishing.
60. Seitkazieva, A., Zhunisbekova, G., & Tazabekova, A. (2018). Intellectual potential as a key factor of the region’s competitiveness. IFAC-PapersOnLine, 51(30), 177–180.
61. Sinkkila, L. (2021). Becoming a forerunner in foresight–Key elements of success in organizational foresigh (Master’s thesis in Future Studies). University of Turku, Turku, Finland.
62. Vukovic, D., & Wei, L. (2010). Regional competitiveness: the case of western Chin. Journal of the Geographical Institute Jovan Cvijic SASA, 60(1), 107-124.