فرآیندهای انعطاف‌‌‌پذیری در اصطلاحات زبان فارسی؛ بررسی موردی اصطلاحات شامل «دست»

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 4، دوره 15، شماره 1 - شماره پیاپی 30، خرداد 1402، صفحه 95-124   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2023.79929.1136

نویسندگان

ساسان ملکی^{* 1}؛ محمد راسخ مهند²

¹استادیار زبان‌‌‌شناسی، گروه زبان و ادبیات انگلیسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ملایر، ملایر، ایران

²استاد زبان‌‌‌شناسی، گروه زبان‌‌‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی‌‌‌سینا، همدان، ایران

چکیده

انعطاف‌‌‌پذیری در اصطلاحات، به مفهوم کاربرد صورت‌‌‌های مختلف واژگانی، واژی-نحوی و نحوی این‌‌‌ ساخت‌‌‌ها در بافت‌‌‌های مختلف است؛ به‌‌‌طوری که مفهوم کلّی اصطلاحات تغییر نکند. هدف از این پژوهش توصیفی-تحلیلی، بررسی فرآیندهای انعطاف‌‌‌پذیری در اصطلاحات دارای نام‌‌‌اندام «دست»، در سطوح واژگانی، واژی-نحوی و نحوی است. بدین منظور، 427 مثال‌‌‌ مربوط به کاربرد 160 اصطلاحِ دارای نام‌‌‌اندام «دست»، از فرهنگ فارسی عامیانه (1387) استخراج و در چارچوب نظریات مون (1998) و لانگ‌‌‌لاتز (2006) تحلیل شدند. یافته‌‌‌ها نشان داد که انعطاف‌‌‌پذیری واژگانی، به واسطة فرآیند اضافه‌‌‌سازی «اسم»، «صفت»، «قید»، «سور» و فرآیند جایگزینی «افعال» و «حروف اضافه» صورت می‌‌‌پذیرد؛ انعطاف‌‌‌پذیری واژی-نحوی با اضافه‌‌‌سازی «یای نکره» و «نشانه جمع -ها» همراه است و انعطاف‌‌‌پذیری نحوی، از رهگذر جابه‌‌‌جایی سازه‌‌‌ها در قالب «پسایندسازی»، «قلب نحوی» و «ساخت‌‌‌های سببی و ناگذرا»؛ «انعطاف‌‌‌پذیری نقشی»؛ جایگزینی «مفعول جان‌‌‌دار و مفعول بی‌‌‌جان» و اضافه‌‌‌سازی «متمّم‌‌‌های اختیاری» انجام می‌‌‌شود. همچنین، مشخص شد که اصطلاحات مورد بررسی به فرآیند «اضافه‌‌‌سازی» تمایل بیشتری دارند. در تبیین فرآیندهای انعطاف‌‌‌پذیری به این نتیجه رسیدیم که عواملی چون «معرفگی»، «ساخت اطلاعی»، «اقتصاد زبانی»، «خاص‌‌‌شدگی» و «بیان کمیّت» موجب انگیختگی اصطلاحات می‌‌‌شوند. از جهت کاربردی، یافته‌‌‌های این پژوهش می‌‌‌تواند مورد استفاده نویسندگان کتاب‌‌‌های آموزش اصطلاحات زبان فارسی به غیرفارسی‌‌‌زبانان و مدرسان مربوطه قرار گیرد تا در حوزه آموزش اصطلاحات، با ارائه مثال‌‌‌های مناسب، توجّه لازم را به ویژگی‌‌‌های انعطاف‌‌‌پذ‌‌‌یر این‌‌‌گونه ساخت‌‌‌ها داشته باشند.  

کلیدواژه‌ها

اصطلاحات؛ انعطاف‌‌‌پذیری؛ نحوی؛ واژگانی؛ واژگانی-نحوی

مراجع

1. آل‌‌‌احمد، جلال (1340). نون والقلم، تهران: کتاب زمان.
2. آل‌‌‌احمد، جلال (1345). مدیر مدرسه، تهران: کتاب‌‌‌های پرستو.
3. آل‌‌‌احمد، جلال ( 1346). نفرین زمین، تهران: نیل.
4. آل‌‌‌احمد، جلال (1360). سنگی بر گوری. تهران: رواق.
5. ابن‌‌‌الرسول، سید محمدرضا و رحیمی خویگانی، محمد (1393). انواع «ی» در زبان فارسی امروز. فنون ادبی.
6. (11). 58-49.
7. استانکو، زاهاریا (1350). پابرهنه‌‌‌ها (ترجمه احمد شاملو). تهران: کتاب زمان.
8. امیرشاهی، مهشید (1347). کوچه بن بست. تهران: ناشر نامشخص.
9. بهرامی، مهین (1358).«سقاخانه آینه». مجله کتاب جمعه، تهران.
10. پزشکزاد، ایرج (1338). بوبول. تهران: نیل.
11. پزشکزاد، ایرج (1351). دایی جان ناپلئون. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
12. پزشکزاد، ایرج (1355). ادب مرد به ز دولت اوست، تحریر شد. تهران: انتشارات صفی علیشاه.
13. جمال‌‌‌زاده، محمدعلی (1320). یکی بود و یکی نبود. تهران: بنگاه پروین.
14. چهل‌‌‌تن، امیرحسن (1357). دخیل بر پنجره فولاد. تهران: رواق.
15. حقیقی، هدیه و همکاران (1400). اصطلاحات زبانی: گفتمانه‌‌‌هایی خلاق، برآینده از گسست ریزوماتیک. نشریه
16. پژوهش‌‌‌های زبانشناختی. (2). 77-94.
17. دبیرمقدم، محمد (1374). فعل مرکب در زبان فارسی. مجله زبان‌‌‌شناسی. (23-24). 2-46.
18. دستلان، مرتضی (1400). بررسی نقش استعجاز در ساختار معنایی اصطلاحات زبانی در چارچوب معناشناسی
19. شناختی. مجله زبانشناسی و گویش‌‌‌های خراسان. (5). 283-303.
20. راسخ‌‌‌مهند، محمد (1384). بررسی انواع تأکید در زبان فارسی. زبان و زبان‌‌‌شناسی. (1). -195
21. راسخ‌‌‌مهند، محمد (1388).گفتارهایی در نحو، تهران: نشر مرکز.
22. راسخ‌‌‌مهند، محمد (1393). فرهنگ توصیفی نحو. تهران: انتشارات علمی.
23. راسخ‌‌‌مهند، محمد (1396). نحو زبان فارسی: نگاهی نقشی-رده‌‌‌شناختی. تهران: نشر آگه.
24. شاملو، احمد (ترجمه) (1352). لبخند تلخ(مجموعه داستان). تهران: کتاب موج.
25. شاهانی، خسرو (1368). بازنشسته. تهران: میهن.
26. شهری، جعفر(1356). حاجی دوباره. تهران: [بدون ناشر].
27. شهری، جعفر (1357). شکر تلخ. تهران: امیرکبیر.
28. طباطبایی، علاءالدین(1395). فرهنگ توصیفی دستور زبان فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
29. طبیب‌‌‌زاده، امید (1393). طبقه‌‌‌بندی و ضبط افعال اصطلاحی فارسی. نشر دانش، (4): 4-20.
30. عمید، حسن (1388). فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیرکبیر.
31. کاظمیه، اسلام (1347). قصه‌‌‌های کوچه دلبخواه. تهران: رز.
32. کتیرایی، محمود (1348). از خشت تا خشت. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
33. کتیرایی، محمود (1349). نامه‌‌‌های هدایت (ضمیمه کتاب صادق هدایت)، تهران: اشرفی.
34. مدنی، حسین (1348). اسمال در نیویورک. تهران: موسسه مطبوعاتی صدف.
35. ملکی، ساسان و راسخ‌‌‌مهند، محمد(1400). اصطلاحات صوری و جوهری در زبان فارسی: بررسی موردی
36. برخی اگر-ساخت‌‌‌ها. فصلنامه مطالعات زبانها و گویشهای غرب ایران. (9):109-126.
37. منصوری، مهرزاد (1394). اصطلاحی شدن در زبان فارسی در قالب برنامه کمینه‌‌‌گرا. جستارهای زبانی.
38. (3) 271-292.
39. میرصادقی، جمال (1345). چشم‌‌‌های من خسته. تهران: اشرفی.
40. میرصادقی، جمال (1347). شبهای تماشا و گل زرد. تهران: نیل.
41. میرصادقی، جمال (1349). درازنای شب. تهران: کتاب زمان.
42. میرصادقی، جمال (1367). پشه‌‌‌ها. مشهد: نشر نیما.
43. میرصادقی، جمال (1369). بادها خبر از تغییر فصل می‌‌‌دادند. تهران: شباهنگ.
44. نجفی، ابوالحسن(1387). فرهنگ فارسی عامیانه. چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
45. هاشمی، زکریا (1348). طوطی. تهران: روزن.
46. هدایت، صادق (1313). وغ‌‌‌وغ ساهاب. تهران: [بدون ناشر].
47. هدایت، صادق (1330). حاجی آقا. تهران: امیرکبیر.
48. هدایت، صادق (1331). سایه‌‌‌روشن. تهران: امیرکبیر.
49. Chomsky, N. (1980). Rules and Representations. New York: Colombia University Press.
50. Croft, W. and D. A. Cruise (2004). Cognitive Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.
51. Fraser, B. (1970). "Idioms within a Transformational Grammar". Foundations of Language,Vol. 6(1):22-42.
52. Geeraert, k. (2016). Climbing on the Bandwagon of Idiomatic Variation: A Multi-Methodologicala Approach. Ph.D Dissertation. University of Alberta.
53. Hockett, C. F. (1958). A Course in Modern Linguistics. New York: Macmillan.
54. Katz, J., and Postal, P. (1963). "The Semantic Interpretation of Idioms and Sentences Containing Them". MIT Research Laboratory of Electronic Quarterly Progress Report, Vol.70:275-282.
55. Kovecses,Z., and Szabo, P. (1996). "Idioms: A View from Cognitive Semantics". Applied Linguistics, (17):326-355.
56. Kroeger, P.R. (2018). Analyzing Meaning: An Introduction to Semantics and Pragmatics. Berlin.Language Science Press.
57. Langlotz, A. (2006). Idiomatic Creativity. Amsterdam: John Benjamins Publishing Co.
58. Newmayer, F. J. (1998). Language Form and Language Function. Cambridge, Mass.& London. MIT.
59. Moon, R. (1998). Fixed Expressions and Idioms in English. Oxford: Oxford University Press.
60. Nunberg, G., I.A.,Sag, and T.Wasow. (1994). "Idioms". Language,Vol.70:491-538.
61. Schroder, D. (2013). The Syntactic Flexibility of Idioms. A Corpus-Based Approach. Munchen: Akademische Verlagsgemeinschaft.
62. Stone, M. S. (2016). The difference between bucket-kicking and kicking the bucket: Understanding idiom flexibility. D Dissertation. University of Washington.
63. Wulff, S. (2008). Rethinking idiomaticity: A Corpus-Based Approach. London: Continuum.