مدل مفهومی ریشه‌های اخلاقی بحران محیط زیست

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 8، دوره 9، شماره 4 - شماره پیاپی 26، اسفند 1401، صفحه 77-88   

نوع مقاله: مفهومی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v9i4.2209.1180

نویسندگان

احسان تمسکی¹؛ مهدی کلاهی^{* 2}

¹دانش آموخته دکتری علوم و مهندسی آبخیزداری- زمین، دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه هرمزگان، ایران

²استادیار، دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست، پژوهشکده آب و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد، ایران

چکیده

در دهه‌های اخیر، بحران تخریب محیط‌‌زیست، ابعاد گسترده‌ای به خود گرفته و موجب نگرانی‌های فراوانی شده است. این بحران، از آن رو که نتیجۀ بحرانی فکری و اخلاقی است، بایستی فارغ از جنبه‌های فنی و مهندسی، مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش ضمن واکاوی روابط مختلف انسان و دیدگاه‌های متفکران ِ جریان‌ساز در ارتباط با طبیعت، تلاش می‌شود که با ارائه مدلی مفهومی، ریشه‌های اخلاقی بحران محیط‌زیست تحلیل شود. بحران‌های محیط‌زیستی در ذیل نگرش‌هایی تشدید می‌شوند که ضمن تأکید بر انسان‏‌مداری، طبیعت را شیءای بی‌‏جان و فاقد شعور می‌دانند که بهره‌ای جز ماده بودن صرف، ندارد. مدل مفهومی این پژوهش، نشان می‌دهد که در تقابل با نقاط ضعف در جهان‏‌بینی خلقت، خودمحوری و دیگرگونه‏‌گریزی، به واسطه اثرات مثبتی که جهان هستی بر بحران‌های محیط‌زیستی دارد، نگرش «بوم‌محوری جهان‌وطنی» توسعه یافته است. اخلاق محیط‎زیست، اخلاقی جامع است؛ یعنی ضمن درنظرگرفتن فرهنگ‎‌ها، گونه‌‎ها و زیستگاه‎‌های دیگر، جهان‎‌وطنی است. اخلاق محیط‎زیست از آن‌رو که جهان‎‌شمول است، می‌تواند مبنایی برای بسط اخلاق در حوزۀ محیط زیست قرار بگیرد. اخلاق بوم‌شناختی، می‌تواند به عنوان یک اخلاق جهان‌‏شمول‎ در حل بحران‌های پیچیده و تو در توی جهان امروز، کارا باشد. برای نیل به این هدف، نخست باید از جزئیات اخلاق انسان‎‌‌محور آگاه شد و آن را با اخلاق محیط‏زیست مقایسه نمود. در یک کلام، اخلاق محیط‎زیست یا به‎‌بیان دقیق‌‎تر، اخلاق بوم‌محوری، اخلاقی جهان‎‌‌‌‌وطنی‎ است که قابلیت ایجاد اجماع بر چگونگی حل بحران‌های محیط‌زیستی را دارد.

کلیدواژه‌ها

اخلاق محیط‌زیست؛ فلسفه اخلاق؛ خودمحوری؛ انسان‏‌محوری گونه‏‌گرا؛ بوم‌محوری

مراجع

استرابا، ج. 1382. سه چالش با اخلاق (فمینیزم‌، محیط‌زیست‌گرایی‌، چندفرهنگ‌گرایی‌). ترجمه علی حقی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. چاپ اول. مشهد. ایران.
براون، ل. 1391. نجات محیط‌زیست (پِلن B4.0). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. چاپ دوم. مشهد. ایران.
بک، ا. 1388. جامعه در مخاطره جهانی. مترجم محمدرضا مهدی‌زاده. نشر کویر. چاپ اول. تهران. ایران.
بنسون، ج. 1382. اخلاق محیط‌زیست (مقدمات و مقالات). مترجم عبدالحسین وهاب‌زاده. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. چاپ اول. مشهد. ایران.
بوبر، م. 1393. کسوف خداوند (مطالعاتی در باب رابطه دین و فلسفه). ترجمه عباس کاشف و ابوتراب سهراب. نشر فرزان روز. چاپ سوم. تهران. ایران.
بهار، م. 1391. ادیان آسیایی. ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور. نشر چشمه. چاپ نهم. تهران. ایران. 
بهرکاب، س. 1394. جایگاه اخلاق در محیط‌زیست. نشریه دانشجویی زیست سپهر، 10(1): 54-57.
بیدهندی، م.، کرباسی‌زاده، ع. و شیراوند، م. 1393. انسان‌شناسی فرانسیس بیکن و بحران‌های زیست‌محیطی. تأملات فلسفی،4(12): 121-142. 
تمسکی، ا. خورانی، ا. درویشی بلورانی، ع. و نوحه‌گر، ا. 1394. پایش و پیش‌بینی وقوع طوفان‌های گردوغبار با استفاده از داده‌های دورکاوی، سیستم اطلاعات مکانی و داده‌های زمینی براساس بررسی تغییرات پوشش گیاهی و عناصر اقلیمی (مطالعۀ موردی: جنوب و جنوب‌شرق ایران. نشریه سنجش از دور و GIS ایران، 7(4): 27-44.
حافظ‌نیا، م. 1401. مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی. انتشارات سمت. چاپ 30. تهران. ایران.
حسینی سورکی، س. 1385. بررسی و نقد نظریه خودگرایی اخلاقی. پژوهش های فلسفی - کلامی، 8(1): 187-222. 
دباغ، سروش. 1388. درس‌گفتارهایی در فلسفه اخلاق. انتشارات صراط. چاپ اول. تهران. ایران.
دژاردن، ج. 1396. اخلاق محیط‌زیست (درآمدی بر فلسفه محیط‌زیست). ترجمه مهدی کلاهی. نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات. چاپ اول. تهران. ایران.
راداکریشنان، س. 1393. تاریخ فلسفه شرق و غرب، جلد 1و 2. ترجمه خسرو جهانداری. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ چهارم. تهران. ایران.
رضازاده جودی، م. و حیدری، ک. 1398. رویکرد اخلاق زیست محیطی بر اساس آیات قرآنی و مبانی حکمت صدرایی در جهت برون رفت از بحران محیط‌زیست. مطالعات قرآنی، 10(40): 467-486.
رئوف، س. و حسن‌زاده، م. 1394. مبانی رابطه انسان با طبیعت از دیدگاه مولوی. پژوهش زبان و ادبیات فارسی، (39): 23-43. 
سبحانیان، خ. و صافیان، م. 1398. حفاظت بنیادین از محیط زیست و زمین با تکیه بر مفهوم سکنی گزیدن در اندیشه هیدگر. تأملات فلسفی، 9(22): 65-91.
سلیمانی اردستانی، ع. 1394. کتاب ادیان زنده جهان (غیر از اسلام). نشر طه. چاپ اول. قم. ایران.
صانع‌پور، م. 1388. فلسفه اخلاق و دین. نشر آفتاب توسعه. چاپ دوم. تهران. ایران.
عابدی سروستانی، ا. شاه‌ولی، م. و محقق‌داماد، س. 1386. ماهیت و دیدگاه های اخلاق زیست‌محیطی با تأکید بر دیدگاه اسلامی. اخلاق در علوم و فناوری، 2(2-1): 59-72. 
عبادی، ا. و امدادی ماسوله، م. 1399. بوم‌شناسی ژرف‌نگر: جنبشی علیه دوگانه انسان/طبیعت و نقد آن (روی آوردی الهیاتی). پژوهشنامه فلسفه دین (نامه حکمت)، 18(1): 131-154. 
عروج‌نیا، پ. و هوشنگی، ل. 1395. متون دینی زرتشتی و محیط زیست: نقش انسان در آبادانی زمین و طبیعت. پژوهشنامه ادیان، 10(20): 111-131.
علوی‌مقدم، س. و قاسمی، ا. 1389. اخلاق و فلسفه محیط زیست وضرورت توجه به نقش آن درجهان امروز. انسان و محیط زیست، 8 (4): 51-56.
فاستر، ج. 1399. اکولوژی مارکس (ماتریالیسم و طبیعت). ترجمه علی‌اکبر معصوم بیگی. نشر نگاه. چاپ دوم. تهران. ایران.
فتحعلی‌خانی، م. 1379. آموزه‌های بنیادین علم اخلاق، جلد 1. نشر شهریار. چاپ اول. قم. ایران.
فرانکنا، و. 1392. فلسفه اخلاق. ترجمه هادی صادقی. نشر کتاب طاها. چاپ چهارم. قم. ایران.
فراهانی فرد، س. و محمدی، ی. 1395. مبانی اخلاقی محیط زیست از نگاه اقتصاد متعارف و قرآن. قبسات، 14(53): 179-208. 
فروم، ا. 1392. داشتن یا بودن. ترجمه اکبر تبریزی. نشر فیروزه. چاپ دوازدهم. تهران. ایران.
فنایی، ا. و بهروزی، س. 1396. وظایف انسان‌ها در قبال محیط‌زیست از نظر اخلاق و اسلام: اجماع هم‌پوش در اخلاق محیط‌زیست. هستی و شناخت، 4(2): 37-56. 
فورلی، د. 1392. تاریخ فلسفه راتلج (از ارسطو تا آگوستین)، جلد دوم. ترجمه علی معظمی. نشر چشمه. چاپ اول. تهران. مشهد.
فولتز، ر. دنی، ف. و بهارالدین، ع. 1393. اسلام و محیط زیست. مترجم: محمد خواجه حسینی و سید شهاب الدین معین الدینی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. چاپ اول. مشهد. تهران.
فهیمی، ع. و مشهدی، ع. 1393. اندیشه‌های حقوق محیط‌زیست. انتشارات دانشگاه قم. چاپ اول. قم. ایران.
قرایی، ف. 1388. ادیان خاور دور. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد. چاپ دوم. مشهد. ایران.
ک. له‌گین، ا. 1390. دائو ده جینگ. ترجمه عسکری پاشایی. انتشارات نگاه معاصر. چاپ دوم. تهران. ایران.
مارسل، گ. 1393. بودن و داشتن. ترجمه صدیقه فراهانی. بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه. چاپ اول. تهران. ایران.
محقق داماد، س. 1380. الهیات محیط زیست. نامه فرهنگستان علوم، 6(17): 7-30. 
محقق داماد، م. 1393. الهیات محیط‌زیست. نشر موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. چاپ اول. تهران. ایران.
ملکیان، م. 1391. مهر ماندگار (مقالاتی در اخلاق‌شناسی). انتشارات نگاه معاصر. چاپ سوم. تهران. ایران.
مور، ج.1397. مبانی اخلاق. ترجمه: غلامحسین توکلی و علی عسکری یزدی. نوبت چاپ اول. سمت. تهران. ایران.
ناس، ج. 1388. تاریخ جامع ادیان. ترجمه علی اصغر حکمت. شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ نوزدهم. تهران. ایران.
نصر، س. 1387. صدر المتالهین شیرازی و حکمت متعالیه. ترجمه حسین سوزنچی. دفتر پژوهش و نشر سهروردی. چاپ دوم. تهران. ایران.
نصر، س. 1389. دین و نظم طبیعت. مترجم انشاء الله رحمتی. نشر نی. چاپ 3. تهران. ایران.
نصر، س. 1392. انسان و طبیعت ( بحران معنوی انسان متجدد). مترجم عبدالرحیم گواهی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ 5. تهران. ایران.
نصیری حامد، ر. 1396. مارتین بوبر و انسان شناسی صلح. اسفار، 3(5): 81- 106.
نوحه‌گر، ا. خورانی، ا. و تمسکی، 1. 1392. تحلیل اقلیمی گردوغبار معلّق در ایستگاه هواشناسی سرپُل ذهاب (2009 – 1986). جغرافیا و مخاطرات محیطی، 2(2): 89- 102.
نیگل، ت. فرانکنا، و. برنت، ر. اسمیت، پ. سینگر، م. آرمسترانگ، و. و دنسی، ج. 1396. دانشنامه فلسفه اخلاق. ترجمه انشاء‌الله رحمتی و ویراسته مصطفی ملکیان. نشر سوفیا. چاپ دوم. تهران. ایران.
ولی، ع. خاموشی، س. موسوی، س. پناهی، ف. و تمسکی، ا. 1393. تحلیل اقلیمی و ردیابی توفان‌های گرد و غبار فراگیر در جنوب و مرکز ایران. محیط‌شناسی،40(4): 961-972.
وهاب‌زاده، ع. 1393. بوم‌شناسی علم عصیانگر (مجموعه مقالات کلاسیک در بوم‌شناسی). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد. چاپ اول. مشهد. ایران.
وینبرگ‌چای، چ. 1386. تاریخ فلسفه چین. مترجم ع پاشایی. انتشارات نگاه معاصر. چاپ اول. تهران. ایران.
هولمز، ر. 1389. مبانی فلسفه اخلاق. ترجمه مسعود علیا. نشر ققنوس. چاپ دوم. تهران. ایران.
Clarke L .2002. The universe alive: Nature in the masnavi of Jalal al-Din Rumi. Thinking about the Environment: Our Debt to the Classical and Medieval Past: 159.
Dobel P. 1977. The Judeo-Christian stewardship attitude to nature. Environmental ethics: Readings in theory and application, 5: 28-33.
Häder D-P. Banaszak AT. Villafañe VE. Narvarte MA. González RA. and Helbling EW. 2020. Anthropogenic pollution of aquatic ecosystems: Emerging problems with global implications. Science of the Total Environment, 713: 136586.
Khaleghi MR. 2017. The influence of deforestation and anthropogenic activities on runoff generation. Journal of Forest Science, 63(6): 245-253.
Kors AC. 1998. The Birth of the Modern Mind: The Intellectual History of the 17th and 18th Centuries. The teaching company.1. Virginia. USA.
Leopold A. 2014. The Land Ethic: A Sand County Almanac, and Sketches Here and There (1949) (pp. 108-121). Island Press/Center for Resource Economics. Washington, D.C. USA.
Mcdonald H.P. 2014. Environmental Philosophy: A Revaluation of Cosmopolitan Ethics from an Ecocentric Standpoint: Brill.1. Amsterdam. Netherlands.
Naess A. 1973. The shallow and the deep, long-range ecology movement. A summary. inquiry, 16(1-4): 95-100.
Ott K. 2019. Environmental Ethics. Online Encyclopedia Philosophy of Nature. Heidelberg. German.
Pfeffer W T. Harper J T. and O'neel S. 2008. Kinematic constraints on glacier contributions to 21st-century sea-level rise. science, 321(5894): 1340-1343.
Pojman L P. Pojman P. and McShane K. 2016. Environmental ethics: Readings in theory and application. Cengage Learning. Boston. USA.
Postel S. 2014. The last oasis: facing water scarcity. Routledge.1. London. United Kingdom.
Prakash S. and Verma Ak. 2022. Anthropogenic Activities and Biodiversity Threats. International Journal of Biological Innovations, IJBI, 4(1): 94-103.
Singer P. 2011. Practical ethics. Cambridge university press. 1. Cambridge. United Kingdom.
Tamassoki E., Soleymani Z., Bahrami F. and Abbasgharemani H. 2014. June. A survey of drought and Variation of Vegetation by statistical indexes and remote sensing (Case study: Jahad forest in Bandar Abbas). In IOP Conference Series: Earth and Environmental Science (EES) (Vol. 20).
Tracewski L. Butchart S H. Donald P F. Evans M. Fishpool L D. and Buchanan G M. 2016. Patterns of twenty‐first century forest loss across a global network of important sites for biodiversity. Remote Sensing in Ecology and Conservation, 2(1): 37-44.
Urmson J .and Ree J. 1989. The concise encyclopedia of western philosophy and philosophers. Routledge. 2. London. United Kingdom
Wang T., Wu W., Xue X., Sun Q. and Chen G. 2004. Study of spatial distribution of sandy desertification in North China in recent 10 years. Science in China Series D: Earth Sciences, 47:.78-88. 
White L. 1967. The historical roots of our environmental crisis. science, 155(3767): 1203-1207.