تحلیل عوامل مؤثر بر آسیب‌پذیری منطقه حفاظت‌شده ارسباران و تدوین راهبردهای مدیریتی

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 2، دوره 12، شماره 4 - شماره پیاپی 48، بهمن 1402، صفحه 27-51   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2023.80676.1328

نویسندگان

بیتا باهری¹؛ سولماز دشتی^{* 2}؛ سحر مختاری³

¹دانشجوی دکتری گروه محیط‌زیست، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

²دانشیار گروه محیط‌زیست، واحد اهواز، دانشگاه آزاد اسلامی، اهواز، ایران

³کارشناس محیط‌زیست سواحل، سازمان بنادر و دریانوردی، ایران

چکیده

مناطق حفاظت­شده یکی از مهم­ترین و مؤثرترین ابزار در جهان هستند که برای حفاظت از تنوع زیستی تأسیس شده­اند. استفاده از روش­های بین‌المللی در مدیریت مناطق حفاظت شده، رسیدن به توسعه پایدار را در کنار حفاظت حداکثری از تنوع زیستی میسر خواهد کرد. منطقه حفاظت­شده ارسباران یکی از ارزشمندترین منابع طبیعی کشور از لحاظ گونه­های گیاهی و جانوری و یکی از مناطق زیستکره بیوسفر نه­گانه ایران است. این پژوهش یک مطالعه توصیفی تحلیلی با هدف ارزیابی آسیب­پذیری منطقه حفاظت شده ارسباران با تلفیق مدل DPSIR، به‌منظور ارائه راهکارهای مدیریتی است. در این روش ابتدا با استفاده از مدلDPSIR ، نیرومحرکه، فشار، وضعیت، اثر و پاسخ، تهدیدها و ارزش­های منطقه و ارتباط بین آن‌ها بررسی و ارزیابی گردیدند. درنهایت، راهبردهایی در قالب پاسخ­های احتمالی به هر یک از مؤلفه‌های مدل DPSIR ارائه گردید. 8 نیروی محرکه اصلی با عنوان افزایش جمعیت، توسعه گردشگری، توسعه راه­های ارتباطی، فعالیت­های دامداری و دامپروری، توسعه سکونتگاه­های روستایی، توسعه فعالیت­های کشاورزی، کارخانه استخراج مس سونگون و عدم مدیریت منسجم برای منطقه شناسایی و به­تبع آن‌ها فشارها، وضعیت و اثرات منطقه مشخص و موردبررسی قرار گرفتند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که در منطقه حفاظت شده ارسباران بیشترین اثرات تهدیدهای منطقه بر ارزش­های اکولوژیکی ازجمله از بین رفتن گیاهان درختچه­ای و درختی، زیستگاه حیات‌وحش و کاهش تنوع زیستی و ارزش­های فرهنگی شامل قرار گرفتن تحت حمایت سازمان حفاظت محیط‌زیست یونسکو و قرار گرفتن در اختیار برنامه انسان و زیستکره می­باشند و از لحاظ آسیب­پذیری، تخریب و تغییر کاربری اراضی، جنگل­زدایی و دامداری و دامپروری بیشترین آسیب را به منطقه وارد می­کنند. در پایان راهبردهای مدیریتی برای مواجهه با عوامل تهدیدکننده ارائه گردید.

کلیدواژه‌ها

مدلDPSIR؛ ارزیابی آسیب‌پذیری؛ تهدیدها؛ ارزش‌ها؛ منطقه حفاظت‌شده ارسباران

مراجع

باهری، بیتا؛ دشتی، سولماز. 1401. ارزیابی آسیب­پذیری پارک ملی گلستان در جهت توسعه پایدار با استفاده از مدل DPSIR. نشریه محیط­زیست طبیعی. شماره 1، 37-22 https://10.22059/jne.2022.333125.2323.

بهرامی­نژاد، میثم، رایگانی، بهزاد، نظامی بلوچی، باقر، و جهانی، علی. (1397). ارائه سیستم هشدار اولیه، برای تأمین امنیت اکولوژیکی مناطق حفاظت شده (مطالعه موردی: منطقه حفاظت شده درمیان، شرق ایران). جغرافیا و مخاطرات محیطی، 7(26)، 75-94.https://sid.ir/paper/226727/fa

جهانی شکیب، فاطمه؛ ملک محمدی، بهرام؛ یوسفی، الهام؛ عالی پور، مهدی؛ 2017. تدوین راهبردهای مدیریتی به‌کمک روش نوین ارزیابی آسیب‌پذیری اکوسیستم­های تالابی (مطالعه نمونه: تالاب چغاخور). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط­زیست. شماره 19، 91-37 https://10.22034/JEST.2017.11339.

خطیبی، عطیه؛ دانه کار، افشین؛ پورابراهیم، شراره؛ وحید، مجید؛ 1393. معرفی مدل DPSIR و قابلیت کاربرد آن در تصمیم­گیری­های محیط­زیستی. انسان و محیط­زیست. شماره 13، 79-65

https://he.srbiau.ac.ir/article_8959_bb9010bc043fcb0825a5baa9669a8cd3.pdf.

درویشی، آصف؛ فاخران، سیما؛ سفیانیان، علی رضا؛ قربانی، مهدی؛ 1393. بارزسازی تغییرات و پویایی کاربری­ها و پوشش اراضی در ذخیره­گاه زیست­کره ارسباران. محیط­زیست طبیعی. شماره 4، 572-559

 https://10.22059/JNE.2015.56929.

دنیادوست چلان، مریم؛ عباسی، مهرداد؛ رضایی، سعید؛ 1388. گزارشی از قارچ‌های مولد زنگ در منطقه حفاظت­شده ارسباران. شمال غرب ایران، رستنی­ها. شماره 10، 192-178

https://rostaniha.areeo.ac.ir/article_101520_67c37f1431f070374f76e96c933fc810.pdf.

رحیمی بلوچی، لیلا؛ ملک محمدی، بهرام؛ 1392. ارزیابی آسیب­پذیری اکوسیستم­های تالابی براساس ارزش­های بوم­شناختی و هیدرولوژیکی آن‌ها. فصلنامه علوم محیطی. 11شماره 11، 66-55

https://envs.sbu.ac.ir/article_95132_7ed8723ce1202cd638865ef1c0329aa8.pdf.

رضایی بنفشه، مجید؛ رستمی زاده، هاشم؛ فیضی زاده، بختیار؛ 1386. بررسی و ارزیابی روند تغییر سطوح جنگل با استفاده از سنجش دور و GIS. پژوهش­های جغرافیایی. شماره 62، 159-143

 https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/358170.

زبردست، لعبت، جعفری، حمیدرضا، باده یان، ضیاالدین، و عاشق معلا، مریم. (1389). ارزیابی روند تغییرات پوشش اراضی منطقه حفاظت شده ارسباران در فاصله زمانی 2002, 2006 و 2008 میلادی با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای. پژوهش‌های محیط‌زیست، 1(1)، 23-33 ..https://sid.ir/paper/192340/fa

زیناب، علی اسماعیلی؛ 1393. ارزیابی منطقه حفاظت­شده ارسباران با استفاده از فرصت­ها، تهدیدها، ضعف­ها و قوت­ها (SWOT). فصلنامه مدیریت و برنامه‌ریزی محیط­زیست. شماره 13، 62-53  https://magiran.com/p1469435.

ساسانی‌فر، سمیرا؛ علیجانپور، احمد؛ بانج شفیعی، عباس؛ اسحاقی راد، جواد؛ مولایی، مرتضی؛ 1397. تأثیر مدیریت مبتنی بر حفاظت بر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک جنگل‌های ارسباران. تحقیقات جنگل و صنوبر ایران. شماره 1، 117-104https://10.22092/IJFPR.2018.116145.

سعیدی، سپیده؛ میرکریمی، سیدحامد؛ 1393. سنجش عملکرد: ضرورتی برای مدیریت پایدار مناطق تحت حفاظت. حفاظت و بهره برداری از منابع طبیعی. شماره 2، 90-71

 https://ejang.gau.ac.ir/article_1857_9ad476fca115ba83b5e1fbeb84df0a6a.pdf.

صالح، ایرج؛ مولایی، مرتضی؛ 1386. ارزیابی اقتصادی کاربری­های حوزه کلیبرجای - ارسباران. مجموعه مقالات همایش طرح ملی ارزش اقتصادی منابع. شماره 4، 20-1.

طالبی، منیژه؛ مجنونیان، باریس؛ مخدوم، مجید؛ عبدی، احسان؛ امید، محمود؛ 1399. طبقه­بندی عرصه­های جنگلی حفاظت شده برای طراحی شبکه جاده (مطالعه موردی: منطقه رویشی ارسباران). بوم­شناسی جنگل­های ایران. شماره 16، 124- 115.

https://www.sid.ir/fa/journal/SearchPaper.aspx?journal=8457&subject=&writer=23840&year=1399&PDF=Y&Filter=

فریادی، شهرزاد، سپهر، حسین، و رمضانی، مجید. (1392). تعیین آسیب پذیری بوم شناختی مجموعه حفاظت شده توران با ترکیب روش‌های ماتریس آثار متقابل، فرایند تحلیل سلسله مراتبی و فرایند تحلیل توسعه‌ای. محیط شناسی، 39(4 (پیاپی 68))، 45-54.https://sid.ir/paper/2959/fa

قبادی، مرتضی؛ احمدی پری، معصومه؛ صالحی، اسماعیل؛ 1394. ارزیابی و پهنه­بندی ریسک سیلاب سکونتگاه­های انسانی در راستای توسعه پایدار با بهره­گیری از Fuzzy AHP در محیط GIS و مدل DPSIR (مطالعه موردی: منطقه آبعلی). فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط­زیست. شماره 18، 351-63

 https://jest.srbiau.ac.ir/article_9837_9fc4caa25b22da673d2120f9fcffe0ae.pdf.

قنبری، ابوالفضل؛ پاشانژاد سیلاب، احسان؛ 1397. تحلیل فضایی آسیب­پذیری محیطی در منطقه کرانه شرقی دریاچه ارومیه. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی. شماره 5، 40-23 https://jsaeh.khu.ac.ir/article-1-2635-fa.pdf.

قنبری، سجاد؛ نعمتی، ذبیح اله؛ 1397. بررسی مطلوبیت مکانی و ارزیابی اقتصادی زنبورداری در منطقه ارسباران و مشکلات پرورش دهندگان زنبورعسل. علوم دامی (پژوهش و سازندگی). شماره 31، 92-83 https://10.22092/ASJ.2017.116339.1573.

گنجعلی، سعید؛ حاجی زاده، احمد؛ قاسمی، حمید؛ حسینی قمی، میرمحسن؛ غنی پور، داود؛ بهزادیان، شهریار؛ 1393. بررسی تغییرات تراکم جمعیت کل و بز (Capra aegagrus) در سه حوزه سرشماری منطقه حفاظت­شده ارسباران. فصلنامه محیط­زیست جانوری. شماره 7، 28-21

http://www.aejournal.ir/article_11932_2486f1c9b3eefe73c5330850802371b9.pdf.

مبارکی، امید؛ اسلامی، مهدی؛ 1393. شناسایی و تحلیل قابلیت­های توریسم منطقه ارسباران. جغرافیا و آمایش شهری. شماره 17، 148-131 https://10.22111/GAIJ.2016.2275.

مولایی، مرتضی، یزدانی، سعید، و شرزه ای، غلامعلی. (1388). برآورد ارزش حفاظتی اکوسیستم جنگلی ارسباران با استفاده از روش ارزش گذاری مشروط. اقتصاد کشاورزی (اقتصاد و کشاورزی)، 3(2)، 37-64.

https://sid.ir/paper/124509/fa.

 

Abman, R.,1999. Rule of law and avoided deforestation from protected areas, Ecological Economics, 146: 89-282, https://10.1016/j.ecolecon.2017.11.004

Adger, W N., Brooks, N., Bentham, G., Agnew, M., Eriksen, S., Adger, W., Brooks, N.N., Kelly, M., Bentham, G., 2004. New indicators of vulnerability and adaptive capacity, 89: 34-75, https://citeseerx.ist.psu.edu/document?repid=rep1&type=pdf&doi=6ff42b2e526e40f7d1a82db8cfa8057b4ca7355c.

Aretano, R., Semeraro, T., Petrosillo, I., De Marco, A., Pasimeni, M R., Zurlini, G., 2015. Mapping ecological vulnerability to fire for effective conservation management of natural protected areas, Ecological Modelling, 295: 75-163, https://10.1016/j.ecolmodel.2014.09.017

Carlson, M., Browne, D., Callaghan, C., 2019. Application of land-use simulation to protected area selection for efficient avoidance of biodiversity loss in Canada’s western boreal region, Land Use Policy, 82: 21-31, https://doi.org/10.1016/j.landusepol.2019.01.015.

De Lange, HJ., Sala, S., Vighi, M., Faber, JH., 2010. Ecological vulnerability in risk assessment—A review and perspectives, Science of the total environment, 408: 79-3871, https://10.1016/j.scitotenv.2009.11.009

Leverington, F., Hockings, M., Costa, K.L., 1989. Management effectiveness evaluation in protected areas: Report for the project Global study into management effectiveness evaluation of protected areas, The University of Queensland, Gatton, 54: 89-103, https://portals.iucn.org/ library/sites/ library/files/documents/2010-092.pdf.

Li, A., Wang, A., Liang, S., Zhou, W., 2006. Eco-environmental vulnerability evaluation in mountainous region using remote sensing and GIS—A case study in the upper reaches of Minjiang River, China, Ecological Modelling, 192: 87-175, https://link.springer.com/ article/10.1007/ s11676-007-0019-7.

Li, X., Lao, C., Liu, Y., Liu, X., Chen, Y., Li, S., Ai, B., He, Z., 2013. Early warning of illegal development for protected areas by integrating cellular automata with neural networks, Journal of Environmental Management, 130,16-106, https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2013.08.055.

Lima, E., Ranieri, V., 2018. Land use planning around protected areas: Case studies in four state parks in the Atlantic forest region of southeastern Brazil, Land Use Policy, 71: 58-453, https://10.1016/j.landusepol.2017.12.020.

Semeraro, T., Mastroleo, G., Aretano, R., Facchinetti, G., Zurlini, G., Petrosillo, I., 2016. GIS Fuzzy Expert System for the assessment of ecosystems vulnerability to fire in managing Mediterranean natural protected areas, Journal of Environmental Management, 168: 94-103, https://doi.org/10.1016/j.jenvman.2015.11.053.

Tverijonaite, E., Ólafsdóttir, R., Thorsteinsson, T., 2018. Accessibility of protected areas and visitor behaviour: A case study from Iceland, Journal of outdoor recreation and tourism, 24: 1-10, https://doi.org/10.1016/j.jort.2018.09.001.

Van Dam, RA., Mapalo, A., Peiying, L., Finlayson, CM.,Watkins, D., 2002. Vulnerability assessment of two major wetlands in the Asia-Pacific region to climate change and sea level rise1, Research Institute: 150: 138-196, https://www.agriculture.gov.au/ sites/default/files/ documents/ssr166. pdf#page=156.

Vergilio, M., Fonseca, C., Calado, H., Borges, P., Elias, R., Gabriel, R., Martins, A., Azevedo, E., Cardoso, P., 2016. Assessing the efficiency of protected areas to represent biodiversity: a small island case study, Environmental Conservation, 43: 49-337, https://doi.org/ 10.1017/ S037689291600014X.