گونه شناسی سفال های اسلامی به‌دست‌آمده از شهر جیزد رشتخوار، خراسان رضوی

تاریخ و فرهنگ

مقاله 1، دوره 54، شماره 2 - شماره پیاپی 109، آبان 1401، صفحه 9-46   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2023.80419.1196

نویسندگان

پرستو مسجدی^{* 1}؛ امیر ابراهیمی²؛ حسن نامی³؛ زهرا دهنویی⁴؛ فاطمه افشار⁵؛ مریم عطار²؛ سوسن عرب موذن²

¹دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، خراسان رضوی، ایران

²دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، خراسان رضوی، ایران

³عضو هیات علمی گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، خراسان رضوی، ایران

⁴دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، خراسان رضوی، ایران

⁵دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

چکیده

شهر اسلامی جیزد، با وسعتی حدود 5/45 هکتار، در 12 کیلومتری شهر رشتخوار قرار دارد. با توجه به منابع و متون دورۀ اسلامی، این شهر که در قرون 5-8 هجری دارای اهمیت بسیار بوده، سرانجام درنتیجه زلزله متروک شده است. اطلاعات پیرامون این شهر بسیار محدود است؛ لذا با توجه به اهمیت این محوطه در قرون میانی اسلامی، شهر جیزد در تابستان 1400 مورد بررسی روشمند قرار گرفت. هدف از این پژوهش، معرفی و دسته‌بندی سفال­های به­دست­آمده از این محوطه است. این پژوهش درصدد است به این پرسش­ها پاسخ دهد که کدام­یک از انواع  سفال­های اسلامی در شهر جیزد قابل­شناسایی است؟ یافته­های سفالی موردمطالعه در کدام بازه زمانی تاریخ­گذاری می­شوند؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و بر اساس یافته­های حاصل از مطالعات کتابخانه­ای و میدانی است. نتایج پژوهش فوق نشان داد که یافته­های سفالی این محوطه، در دو گروه اصلی بدون لعاب و لعاب­دار قرار می­گیرند و بر اساس مطالعات مقایسه­ای سفال­های محوطه، سابقه سکونت در محوطه به قرن 4 هجری برمی­گردد و با توجه به وجود سفال‌های گونه سلادون، بدل سلادون و چند قطعه مشکوک به سفال کوباچه نوع آبی نیلی، به ­نظر می­رسد که محوطه تا حدود قرن  9-10 هجری به­صورت محدود مسکونی بوده است.

کلیدواژه‌ها

خراسان؛ رشتخوار؛ محوطۀ جیزد؛ سفال

مراجع

امیرحاجیلو، سعید و حسین صدیقیان. «مطالعه باستان­شناختی سفال­های دوران اسلامی محوطۀ قلعه سنگ؛ شهر قدیم سیرجان». پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دورۀ 10، ش. 25(1399): 155-180.

امیری، مصیب؛ موسوی کوهپر، سید مهدی و  فرهنگ خادمی ندوشن. «طبقه­بندی و گونه‌شناسی سفال‌های ساسانی-اسلامی بیشاپور، مطالعه موردی: سفال‌های فصل نهم کاوش». مطالعات باستان­شناسی، دورۀ 4، ش. 1(1391): 1-32. 

انوری مقدم، امی؛ فرجامی، محمد؛ محمودی نسب، علی­اصغر و محمدرضا سروش. «گونه شناسی سفال‌های نقش افزوده قلعه کوه قاین». نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دورۀ 26، ش. 4 (1400): 89-100.

آزاد، ناصر. نقشه­برداری هوایی با پهباد جهت تهیه نقشه توپوگرافی (مطالعه موردی: مسیر راه و مسیر آبراه). پایان­نامۀ کارشناسی ارشد عمران، موسسۀ آموزش عالی پارس رضوی، 1398.

آلن، جیمز ویلسون. سفالگری در خاورمیانه از آغاز تا دوران ایلخانی در موزه آشمولین آکسفورد. ترجمۀ مهناز شایسته فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی، 1387.

پوپ، آرتور. سیری در هنر ایران از دوران پیش از تاریخ تا به امروز. ترجمۀ نجف دریابندری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.

پورتر، ونیتا. کاشی­های اسلامی. ترجمۀ مهناز شایسته فر. تهران: مجموعه آثار هنر اسلامی، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، 1371.

توحیدی، فائق. فن و هنر سفالگری. تهران: انتشارات سمت، 1385.

توحیدی، فائق،  گزارش ثبت شهر باستانی جیج. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، 1352.

جنگی، هاشم. رشتخوار در مسیر توسعه پایدار.مشهد: انتشارات آهنگ قلم ، 1391.

چوبک، حمیده. «سفالینه‌های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت». مجلۀ مطالعات باستان‌شناسی، دورۀ 4، ش. 1(1391): 83-112.

حسینی رشتخوار، سیده زهره. زیبایی­شناسی خط ثلث در کتیبۀ مسجد جامع رشتخوار(دورۀ  خوارزمشاهیان).
پایان­نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ هنر، دانشگاه نیشابور، 1399.

حسینی، هاشم. «مقایسه تأثیر هنر سفالگری چین بر ایران ادوار تیموری و صفوی». نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، ش. 41 (1389): 71-82.

حموی، یاقوت بن عبدلله. معجم البلدان. ترجمۀ علی­نقی منزوی. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، 1383.

خاکباز، انسیه و عابد تقوی. «مطالعه سفالینه­های محوطه شاه­نشین شهر تاریخی فریم». نشریۀ جستارهای
باستان­شناسی ایران پیش از اسلام، ج.2، ش. 1(1396): 103-119.

خسروی، محمدرضا. جغرافیای تاریخی ولایت زاوه. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1366.

دژم خوی، مریم. «نظری اجمالی بر سفال قالب­زده عصر سلجوقی». مجلۀ باستان پژوه، سال 9، ش. 15(1386): 27-31.

دهخدا، علی­اکبر؛ افشار شیرازی، احمد؛ معین، محمد  و سید جعفر شهیدی. لغت­نامه دهخدا. تهران: انتشارات روزنه، 1377.

رحمان­پور، حسن. جغرافیای تاریخی و گردشگری شهرستان رشتخوار. مشهد: مینوفر، 1396.

رحمان­پور، حسن. جغرافیای طبیعی، انسانی و اقتصادی شهرستان رشتخوار. مشهد: مینوفر، 1396.

روحانی، حمیدرضا. «گونه شناسی کاسه­های سفالین سلطان­آباد در عصر ایلخانی از طریق تحلیل و تطبیق شکل بدنه و تزئینات». فصلنامۀ علمی-پژوهشی نگره، ش.31(1393): 61-75.

زارعی، محمدابراهیم و محمد شعبانی. «بررسی و تحلیل گونه­شناسی سفالینه­های آغاز دوران اسلامی تا پایان دورۀ صفوی منطقه همدان». مجلۀ مطالعات باستان­شناسی پارسه، سال 3، ش. 8(1398): 109-126.

زارعی، محمدابراهیم؛ خاکسار، علی؛ مترجم، عباس ؛ امینی، فرهاد و اعظم دینی. «بررسی و مطالعه سفال‌های دوره ایلخانی به­دست­آمده از کاوش­های باستان­شناسی ارزانفود». مطالعات باستان­شناسی، دورۀ 6، ش. 2(1393): 73-90.

زنگنه ابراهیمی، جواد. بررسی باستان­شناسی شهرستان رشتخوار.مشهد: آرشیو میراث فرهنگی مشهد، 1392.

زنگنه ابراهیمی، جواد. بررسی و تحلیل استقرارهای دورۀ پیش از تاریخ رشتخوار به کمک سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS). پایان­نامۀ کارشناسی ­ارشد باستان­شناسی، دانشکدۀ ادبیات­ و­ علوم انسانی، دانشگاه نیشابور، 1395.

شاطری، میترا؛ لاله، هایده وحمیده چوبک. «بازنگری در طبقه‌بندی و تاریخ­گذاری سفال گونه نقش کنده در گلابه (اسگرافیاتو) در ایران دورۀ اسلامی». مجلۀ پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دورۀ 9، ش. 21 (1398): 173-188.

شریفی، فرشته و محمدابراهیم زارعی. «بررسی و مطالعه سفال‌های دوران اسلامی دشت قروه استان کردستان». مطالعات باستان­شناسی پارسه، سال 5، ش. 15(1400): 189-211.

صالحی کاخکی، احمد؛ صدیقیان، حسین و مجید منتظر ظهوری. «بررسی روند تولید سفالینه­های آبی و سفید در ایران طی ادوار مختلف اسلامی». دو فصلنامۀ پژوهش هنر، سال 3، ش. 5 (1392): 1-13.

صدیقیان، حسین؛ شراهی، اسماعیل و ستار خالدیان. «مطالعه محوطۀ ذلف آباد فراهان بر اساس داده­های گمانه­زنی و بررسی سطحی». مجلۀ پژوهش­های باستان­شناسی مدرس. سال 1، ش. 2(1388): 142-130.

فصیح خوافی، احمد بن جلال الدین محمد. مجمل فصیحی(المجمل­فی­التاریخ). به­تصحیح محمود فرخ. مشهد: کتاب­فروشی باستان، 1339.

فهروری، گزا. سفالگری جهان اسلام در موزه طارق رجب کویت. ترجمۀ مهناز شایسته فر. تهران: موسسه مطالعات هنر اسلامی، 1388.

قویدل، غلامرضا؛ رحیمی، حسین و جواد محسن نیا. جغرافیای شهرستان تربت­حیدریه: به انضمام شهرستان رشتخوار و مه ولات. مشهد: انتشارات اقلیدس، 1386.

کاشانی، ابوالقاسم. عرایس الجواهر و نفایس الاطایب. به کوشش ایرج افشار. تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، 1345.

کامبخش فرد، سیف­الله.  سفال و سفالگری در ایران، از ابتدای نوسنگی تا عصر حاضر. تهران: انتشارات ققنوس، 1380.

کامیاب، کاظم و مهدی فلاح مهنه. «بررسی تاریخی و باستان­شناختی شهر جیزد رشتخوار». در اولین کنگرۀ استانی، چهارمین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (خراسان رضوی)، مشهد: موزه خراسان بزرگ، 1395.

کریمی، فاطمه و محمد یوسف کیانی. هنر سفالگری دورۀ اسلامی ایران. تهران: وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و آم‍وزش‌ ع‍ال‍ی‌، م‍رک‍ز ب‍اس‍ت‍ان‌ش‍ن‍اس‍ی‌ ای‍ران‌، 1374.

کیان اصل، مریم. سفال ایران. تهران: نشر دایره، 1387.

گروبه، ارنست. سفال اسلامی. ترجمۀ فرناز حائری. تهران: کارنگ، 1384.

محمدی، مریم و محمد شعبانی. «معرفی و تحلیل سفال­های دوران اسلامی محوطۀ زینوآباد-بهار، همدان». مجلۀ پژوهش­های باستان­شناسی، دورۀ 6. ش.11(1395): 135-150.

محمدی، مریم و مصطفی رضائی. «بررسی و تحلیل گونه شناسی سفال­های محوطۀ انداجین دشت همدان در ادوار سلجوقی و ایلخانی». مجلۀ باستان­شناسی دوران اسلامی، ش. 3(1400): 95-116.

مرتضایی، محمد. «گزارش مقدماتی نخستین فصل کاوش­های باستان­شناختی در محوطه جرجان». در گزارش­های باستان­شناسی 3، 155-188. تهران: سازمان میراث فرهنگی صنایع­دستی و گردشگری، 1383.

مسجدی خاک، پرستو و امیر ابراهیمی. «معرفی سفال­های نقش کنده و نقش افزوده محوطه اسلامی جیزد شهرستان رشتخوار». در سومین همایش ملی نقش خراسان در شکوفایی هنر و معماری ایرانی اسلامی، 1-17. مشهد: موسسه آموزش عالی فردوس، 1400.

نعمتی، محمدرضا؛ شراهی، اسماعیل و علی صدرائی. «پژوهشی در سفالینه­های قالب­زده محوطۀ زلف آباد فراهان». مجلۀ پژوهش­های باستان­شناسی ایران، دورۀ 10، ش. 26(1399): 119-140.

نوری شادمهانی، رضا. تبیین جایگاه مشکویه (مشکین تپه) در فرایند تولید سفال ایران قبل از مغول. پایان­نامۀ دکتری باستان­شناسی، دانشگاه تهران، 1389.

واتسون، الیور. سفال زرین­فام ایرانی. ترجمۀ شکوه ذاکری. تهران: انتشارات سروش، 1382.

Alan, C. S. Tin glaze pottery in Europe and Islamic world. London: Faber & Faber,1973.

Carboni S., Masuya, T.  Persian tiles. New York: Metropolitan Museum of Art, 1993.

Fehervari, G. Ceramics of the Islamic world. London: I.B Tauris Publishers, 2000.

Jenkins, M. “Islamic Pottery: A Brief History”: The Metropolitan Museum of Art Bulletin, v. 40, no. 4, 1983.

Morgan, P. “Some Far Eastern Elements in Coloured-ground Sultanabad Wares”. In Islamic Art in the Ashmolean Museum, Oxford Studies in Islamic Art, ed. James Allan, 2 vol., 19-43. Oxford: 1995.

Pope, A.U. “Ceramic art in Islamic times, A History”. in A survey of Persian Art­, vol  IV, Tehran: Sroush, 1977.

Pradell, T., Molera, J., Smith, A.D., Tite, M. S. “Early Islamic lustre from Egypt, Syria and Iran (10th to 13th century AD”. Journal of Archaeological Science, vol. 35(2008):  2649-2662.

Rante, R., Collinet, A. Nishapur Revisited, stratigraphy and ceramics of the Qohandez. Oxford: oxbow Books, 2013.

Watson, O. Ceramics from Islamic Lands. Thames & Hudson Ltd, London, 2004.

Whitehouse, D., Ceramics XIII, the Early Islamic Period, - 7th– 11th Centuries, In Encyclopedia Iranica, Edited by Ehsan Yarshater, vol. V, California (Mazda Publishers).