ارزیابی نرخ فرسایش ‌ورقه‌ای با استفاده از دندروژئومورفولوژی (مطالعه موردی: دربادام قوچان)

جغرافیا و مخاطرات محیطی

مقاله 2، دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 50، تیر 1403، صفحه 22-44   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/geoeh.2023.82213.1360

نویسندگان

زهرا یونسیان¹؛ عادل سپهر^{* 2}؛ سیدرضا حسین زاده³

¹دانشجوی دکتری ژئومورفولوژی، دانشگاه شهید بهشتی تهران، تهران، ایران

²دانشیار ژئومورفولوژی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³استاد ژئومورفولوژی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

فرسایش خاک، عامل اصلی روند تخریب زمین است که طی دوران‌های مختلف، در بسیاری از اکوسیستم‌های جهان اثرات قابل‌توجهی را بر جای گذاشته است. 75 درصد اراضی ایران در معرض فرسایش قرار دارد که حوضه‌ آبریز دربادام در شمال‌شرق ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست. در این پژوهش با هدف برآورد نرخ فرسایش ورقه‌ای از تکنیک دندروژئومورفولوژی بر روی ریشه‌های بیرون زده درختان ارس استفاده شده است. با استفاده از روش نمونه‌برداری انتخابی تعداد 28 نمونه دیسکی از ریشه درختان ارس برداشته شد. سپس با آنالیز ماکروسکوپی و میکروسکوپی ریشه‌ها در آزمایشگاه به‌طور دقیق سال بیرون‌زدگی ریشه از خاک بر اثر فرسایش ورقه‌ای مشخص شد. در آنالیز ماکروسکوپی شاخص‌ تغییرات ناگهانی در عرض حلقه رشد و در آنالیز میکروسکوپی شاخص‌های تغییرات اندازه، تعداد و جهت‌گیری آوندها، اندازه لومن سلول‌ها و اندازه فیبرها اندازه‌گیری نشان از بیرون‌زدگی ریشه از خاک داشتند. نتایج نشان داد میزان فرسایش سالیانه کمتر از 1/0 میلی‌متر در سال بوده و میانگین فرسایش سالیانه در نمونه‌های تهیه شده از درختان با سن کم‌تر از 50 سال 52/0 میلی‌متر و برای درختان با عمر بین 50 تا 100 سال 33/0 میلی‌متر است که نشان‌دهنده تأثیر مثبت ریشه‌‌های درختان در نگهداشت خاک دارد. بیش‌ترین نرخ فرسایش سالانه در مراتع با پوشش فقیر و کم‌ترین میزان در جنگل با تاج پوشش کم ثبت شد. همچنین نتایج نشان داد میان درجه شیب و میزان فرسایش ورقه‌ای رابطه مثبت وجود دارد. درنهایت مشخص شد تکنیک دندروژئومورفولوژی روشی مناسب، کم‌هزینه و آسان برای برآورد نرخ فرسایش در مناطق دارای گونه درختی ارس است.

کلیدواژه‌ها

فرسایش ورقه‌ای خاک؛ دندروژئومورفولوژی؛ گاه‌شناسی درختی؛ سن سنجی؛ ریشه های درخت؛ شمالشرق ایران؛ حوضه آبریز رودخانه درونگر

مراجع

Ahmadi, H. (2008). Applied Geomorphology. Tehran: University of Tehran. [In Persian]

Bahrami, S., Mahboobi, F., Sadidi, J., & Jafari Aghdam, M. (2011). Estimating the rate of sheet erosion by dendrogeomorphological analysis of tree roots in Gharechai (Ramian) Catchment. Physical Geography Research, 43,18-20. [In Persian] https://jphgr.ut.ac.ir/article_22627.html?lang=en

Bahrami, S., Tazari, A., & Parsiani, K. (2018). Estimating the Lateral and Bed Erosion of Gully by Dendrogeomorphological Analysis of Tree Roots in Nilkooh Catchment (Galikesh), Golestan Province. Geography and Environmental Planning, 29(3), 173-194. [In Persian] https://doi.org/10.22108/gep.2018.98168.0

Ballesteros-Cánovas, J. A., Bodoque, J. M., Lucía, A., Martín-Duque, J. F., Díez-Herrero, A., Ruiz-Villanueva, V., ... & Genova, M. (2013). Dendrogeomorphology in badlands: methods, case studies and prospects. Catena, 106, 113-122. https://doi.org/10.1016/j.catena.2012.08.009

Bodoque, J. M., Lucía, A., Ballesteros, J. A., Martín-Duque, J. F., Rubiales, J. M., & Genova, M. (2011). Measuring medium-term sheet erosion in gullies from trees: A case study using dendrogeomorphological analysis of exposed pine roots in central Iberia. Geomorphology, 134(3-4), 417-425. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2011.07.016

Carrara, P.E., & Carroll, T.R. (1979). The determination of erosion rates from exposed tree roots in the Piceance Basin, Colorado. Earth Surface Processes, 4(4), 307–317. https://doi.org/10.1002/esp.3290040402

Chartier, M.P., Giantomasi, M.A., Renison, D., & Roig, F.A. (2016). Exposed roots as indicators of geomorphic processes: a case-study from Polylepis mountain woodlands of Central Argentina. Dendrochronologia, 37,57–63. https://doi.org/10.1016/j.dendro.2015.11.003

Corona, C., Saez, J. L., Rovéra, G., Stoffel, M., Astrade, L., & Berger, F. (2011). High resolution, quantitative reconstruction of erosion rates based on anatomical changes in exposed roots at Draix, Alpes de Haute-Provence—critical review of existing approaches and independent quality control of results. Geomorphology, 125(3), 433-444. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2010.10.030

Costa, M. S., Ferreira, K. E. B., Botosso, P. C., & Callado, C. H. (2015). Growth analysis of five Leguminosae native tree species from a seasonal semidecidual lowland forest in Brazil. Dendrochronologia, 36, 23-32. https://doi.org/10.1016/j.dendro.2015.08.004

Domínguez-Castillo, V., Bovi, R.C., Chartier, M.P., Tomazello Filho, M., & Cooper, M. (2020). Using dendrogeomorphology to estimate soil erosion in mixed native species and pine forests on Ultisols in Piracicaba, Brazil. Geoderma Regional, 21, e00276.  https://doi.org/10.1016/j.geodrs.2020.e00276

Faulkner, H. (2013). Badlands in marl lithologies: a field guide to soil dispersion, subsurface erosion and piping-origin gullies. Catena, 106, 42-53.  https://doi.org/10.1016/j.catena.2012.04.005

Fayle, D. C. F. (1968). Radial Growth in Tree Roots: Distribution, Timing, Anatomy. Toronto: University of Toronto, Faculty of Forestry. https://nla.gov.au/nla.cat-vn222932

Fu, S., Liu, B., Liu, H., & Xu, L. (2011). The effect of slope on interrill erosion at short slopes. Catena, 84(1-2), 29-34.  https://doi.org/10.1016/j.catena.2010.08.013

Gärtner, H. (2007). Tree roots - methodological review and new development in dating and quantifying erosive processes. Geomorphology, 86(3-4), 243–251. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2006.09.001

Gärtner, H., Schweingruber, F.H., & Dikau, R.(2001) Determination of erosion Rates by analyzing structural changes in the growth pattern of exposed roots. Dendrochronologia, 19, 81–91.

Gyssels, G., Poesen, J., Bochet, E., & Li, Y. (2005). Impact of plant roots on the resistance of soils to erosion by water: a review. Progress in physical geography, 29(2), 189-217. https://doi.org/10.1191/0309133305pp443ra

Hitz, O.M., Gärtner, H., Heinrich, I., & Monbaron, M. (2008). Application of ash (Fraxinus excelsior L.) roots to determine erosion rates in mountain torrents. Catena, 72(2),248–258. https://doi.org/10.1016/j.catena.2007.05.008

Hosseinzadeh, M.M., Matsh Beyranvand, S., Esmaili, R. (2020). Analysis of channel bank erosion rate using exposed roots of trees: a case study of lavij stream, northern Alborz Mountains, Iran. Journal of Mountain Science, 17(5),1096-1105. https://doi.org/10.1007/s11629-019-5558-9

Jiao, J., Zou, H., Jia, Y., & Wang, N. (2009). Research progress on the effects of soil erosion on vegetation. Acta Ecologica Sinica, 29(2), 85-91. https://doi.org/10.1016/j.chnaes.2009.05.001

Karimi, S., Rajabi, M., & Rezaei Moghaddam, M. H. (2021). Evaluation and zoning of soil erosion in karst areas by SMLRK Model (case study of Alvand basin of Kermanshah province). Journal of Geography and Planning, 24(74), 197-214. [In Persian] https://geoplanning.tabrizu.ac.ir/article_10861_en.html

Lal, R. (2009). Laws of sustainable soil management. Sustainable agriculture,9-12. https://doi.org/10.1007/978-90-481-2666-8_2

Lal, R.A.T.T.A.N. (2001). Soil degradation by erosion. Land Degradation & Development, 12(16). 519–539.  https://doi.org/10.1002/ldr.472

LaMarche, V.C. (1968). Rates of slope degradation as determined from botanical evidence,White Mountains. California. Washington: United States Government Printing Office.

Lawler, D.M. (2005). The importance of high-resolution monitoring in erosion and deposition dynamics studies: examples from estuarine and fluvial systems. Geomorphology, 64(1-2),1–23. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2004.04.005

Malik, I., & Matyja, M. (2008). Bank erosion history of a mountain stream determined by means of anatomical changes in exposed tree roots over the last 100 years (Bílá Opava River—Czech Republic). Geomorphology, 98(1-2), 126-142.

 https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2007.02.030

Malik, I., & Wistuba, M. (2012). Dendrochronological methods for reconstructing mass movements-An example of landslide activity analysis using tree-ring eccentricity. Geochronometria, 39, 180-196.  https://doi.org/10.2478/s13386-012-0005-5

Nyssen, J., Poesen, J., Veyret‐Picot, M., Moeyersons, J., Haile, M., Deckers, J., ... & Govers, G. (2006). Assessment of gully erosion rates through interviews and measurements: a case study from Northern Ethiopia. Earth Surface Processes and Landforms, 31(2), 167-185. https://doi.org/10.1002/esp.1317

Paknejad, F., Hoseinzadeh, S., & jahadi toroghi, M. (2018). Reconstructing spatio-temporal patterns of debris-flow activity using dendrogeomorphological methods in the Tangrah Catchment. Quantitative Geomorphological Research, 7(2), 1-18. [In Persian]

 https://dorl.net/dor/20.1001.1.22519424.1397.7.2.1.7

Pazhouhandeh, A., Bayramzadeh, V., Safdari, V., & Zarrinkafsh, M. (2014). The Applicability of the Exposed Roots of Cupressus sempervirens L. var horizontalis for the Estimation of Soil Erosion in Hassan Abad, Mazandaran Province. Forest and Wood Products, 67(3), 411-421. [In Persian]. https://doi.org/10.22059/jfwp.2014.52087

Pimentel, D., Harvey, C., Resosudarmo, P., Sinclair, K., Kurz, D., McNair, M., … & Blair, R. (1995). Environmental and economic costs of soil erosion and conservation benefits. Science, 267(5201),1117–1123.  https://doi.org/10.1126/science.267.5201.1117

Poesen, J. (2018). Soil erosion in the Anthropocene: Research needs. Earth Surface Processes Landforms, 43(1),64–84. https://doi.org/10.1002/esp.4250

Poesen, J., Nachtergaele, J., Verstraeten, G., & Valentin, C. (2003). Gully erosion and environmental change: importance and research needs. Catena, 50(2-4), 91–113. https://doi.org/10.1016/S0341-8162(02)00143-1

Procter, E., Stoffel, M., Schneuwly-Bollschweiler, M., & Neumann, M. (2012). Exploring debris-flow history and process dynamics using an integrative approach on a dolomitic cone in western Austria. Earth Surface Processes and Landforms, 37(9), 913–922. https://doi.org/10.1002/esp.3207

Reid, L.M., Dewey, N.J., Lisle, T.E., & Hilton, S. (2010). The incidence and role of gullies after logging in a coastal redwood forest. Geomorphology, 117(1-2), 155–169. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2009.11.025

Sepehr, A. (2014). Bistability and Catastrophic Collapse: Thermodynamics Analysis of Desertification. Geography and Environmental Planning, 25(2), 119-132. [In Persian] https://dorl.net/dor/20.1001.1.20085362.1393.25.2.10.4

Shirzadi, L., Hosseinzadeh, M. M., Nosrati, K., & Matesh Beyranvand, S. (2023). Surface Erosion Estimation through Dendrogeomorphological Analysis and Investigating the Role of Land-use and Slope Direction on Erosion in Nachi Catchment. Sustainable Development of Geographical Environment, 4(7), 158-172. [In Persian]

 https://egsdejournal.sbu.ac.ir/article_103132_en.html?lang=en

Smith, H.G. (2008). Estimation of suspended sediment loads and delivery in an incised upland headwater catchment, south-eastern Australia. Hydrological Processes: An International Journal, 22(16), 3135–3148. https://doi.org/10.1002/hyp.6898

Stoffel, M. (2008). Dating past geomorphic processes with tangential rows of traumatic resin ducts. Dendrochronologia, 26(1), 53–60. https://doi.org/10.1016/j.dendro.2007.06.002

Stoffel, M., Luckman, B.H., Butler, D.R., & Bollschweiler, M. (2013). 12.9 Dendrogeomorphology: Dating Earth-Surface Processes with Tree Rings. Treatise on Geomorphology,12,125-144. https://doi.org/10.1016/b978-0-12-374739-6.00326-2

Stottes, S., O'Neal, M., Pizzuto, J., & Hupp, C. (2014). Exposed tree root analysis as a dendrogeomorphic approach to estimating bank retreat at the South River, Virginia. Geomorphology, 223, 10-18. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2014.06.012

Valentin, C., Poesen, J., & Li, Y. (2005). Gully erosion: Impacts, factors and control. Catena, 63(2-3), 132–153. https://doi.org/10.1016/j.catena.2005.06.001

Verachtert, E., Van Den Eeckhaut, M., Poesen, J., & Deckers, J. (2013). Spatial interaction between collapsed pipes and landslides in hilly regions with loess‐derived soils. Earth Surface Processes and Landforms, 38(8), 826-835.  https://doi.org/10.1002/esp.3325