مفهوم‌شناسی واژۀ «هنر» در متون منظوم سبک خراسانی

جستارهای نوین ادبی

دوره 56، شماره 2 - شماره پیاپی 221، شهریور 1402، صفحه 55-82   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2023.79528.1374

نویسنده

مرتضی حیدری^*

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

معنی‌شناسی مفهومی نظریّه‌ای در دانش معنی‌شناسی است که بیشتر، معانی و مفاهیم واحد‌های واژگانی زبان را بررسی‌می‌کند. بنیاد‌های نظریّۀ معنی‌شناسی مفهومی و چگونگی بهره‌گیریِ کاربردیاز آن نیازمند پژوهش‌های نوینی است. بررسی مفاهیم واژه‌ها بر‌پایۀ مؤلّفه‌های معناییِ برآمده از آن‌ها را در معنی‌شناسی مفهومی تحلیل مؤلّفه‌ای می‌گویند.مفهوم هنر از بنیادی‌ترین مفاهیم فلسفی در گذار زمان بوده و موضوعدانش زیبایی‌شناسی است. مطالعۀ مفهوم هنر در زبان فارسی نیز برآمده از گفتمان جهانی هنر بوده و مفهوم هنر در زبان و ادبیّات فارسی چنان‌که باید، بررسی‌نشده‌است. در این‌پژوهش مفهوم هنر در سروده‌های شاعران سبک خراسانی با‌رویکرد تحلیل مؤلّفه‌ای بازنموده‌شده‌است. پس از نشان‌دادن روابط مفهومی تنیده‌شده میان واژۀ هنر و بافت گسترده‌تر اشعار، همۀ مؤلّفه‌های معناییِ برآمده از مفهوم هنر تبیین و دسته‌بندی‌شده‌است. با‌دسته‌بندیاین‌مؤلّفه‌های معنایی در‌سطح معنایی کلان‌تر، دوازده‌حوزۀ معنایی برای مفهوم هنر در متون منظوم سبک خراسانی نمایان‌شده‌است. حوزه‌های معنایی مدح، زیبایی‌شناسی، جنگ، زبان ادبی، صناعت، حکمت عملی، جانور-شناسی، اخلاق و خُلق‌و‌خوی، دین، نقد اجتماعی، نقد ادبی و عشق به‌ترتیبِ فراوانیِ مؤلّفه‌هایِ زیر‌شمول آن‌ها، حوزه‌هایی هستند که در متون منظوم سبک خراسانی برای مفهوم هنرشناسانده‌شده‌اند. تدقیق در این‌حوزه‌های معنایی و سازه‌های معنایی آن‌ها نشان‌می‌دهد که نسبت‌های معنا‌داری میان حوزه‌های معنایی مفهوم هنر در نظم سبک خراسانی و ویژگی‌های سبکی مسلّط بر سروده‌های سبک خراسانی دیده‌می‌شود. همچنین با‌بررسی این‌ حوزه‌ها و مؤلّفه‌های معنایی برسازندۀ آن‌ها دانسته‌می‌شود که بر‌خلاف پیش‌فرض‌ها، مفهوم هنر در سروده‌های شاعران سبک خراسانی مفهومی پویا، با دلالت‌های متنوّع و گاهی متفاوت بوده و چکیده‌ای از مفاهیم هنر در تاریخ زیبایی‌شناسی در متون منظوم سبک خراسانی فرونشسته‌است.

کلیدواژه‌ها

معنی‌شناسی مفهومی؛ مفهوم‌شناسی؛ مفهوم هنر؛ سبک خراسانی؛ نظم خراسانی

مراجع

چامسکی، نوام. (1390). زبان و ذهن. ترجمۀ کوروش صفوی. چ 5. تهران: هرمس.

چومسکی، نُعام [نوام چامسکی]. (1374). ساخت‌‌های نحوی. ترجمۀ احمد سمیعی. چ 2. تهران: خوارزمی.

دهخدا، علی اکبر. (1387). لغت نامه. (لوح فشرده). تهران: دانشگاه تهران.

راسخ‌‌مهند، محمّد و دیگران. (1393). فرهنگ توصیفی نحو. تهران: انتشارات علمی.

رودکی، ابوعبدالله جعفر‌‌بن‌‌محمّد. (1376). دیوان رودکی سمرقندی. بر اساس نسخۀ سعید نفیسی و ی. براگینسکی. چ 2. تهران: نگاه.

رونی، ابو‌‌الفرج. (1347). دیوان ابو‌‌الفرج رونی. به ‌‌اهتمام محمود مهدوی دامغانی. مشهد: کتابفروشی باستان.

سجّادی، سیّد‌‌جعفر. (1373). فرهنگ معارف اسلامی. (3‌‌جلد). چ 3. تهران: دانشگاه تهران.

سوانه، پیر. (1391). مبانی زیبایی‌‌شناسی. ترجمۀ محمّد‌‌رضا ابوالقاسمی. چ 2. تهران: ماهی.

شمیسا، سیروس. (1386). کلّیات سبک‌‌شناسی. (ویراست دوم). چ 2. تهران: میترا.

ــــــــــــــــــ. (1391). سبک‌‌شناسی شعر. (ویراست دوم). چ 5. تهران:میترا.

صفوی، کوروش. (1384). فرهنگ توصیفی معنی‌‌شناسی. تهران: فرهنگ معاصر.

ـــــــــــــــــ . (1390). درآمدی بر معنی‌‌شناسی. چ 4. تهران: سوره‌‌مهر.

طبیب‌‌زاده، امید. (1393). دستور زبان فارسی. چ 2. تهران: مرکز.

عنصری بلخی، ابوالقاسم حسن‌‌بن‌‌احمد. (1363). دیوان استاد عنصری بلخی. به‌‌کوشش دکتر سیّد‌‌محمّد دبیر‌‌سیاقی. چ 2. تهران: کتابخانۀ سنایی.

فرّخی سیستانی، ابوالحسن علی‌‌بن‌‌جولوغ. (1311). دیوان حکیم فرّخی سیستانی. تصحیح علی عبد‌‌الرسولی. تهران: مطبعۀ مجلس.

فردوسی، ابوالقاسم. (1388). شاهنامه (بر اساس چاپ مسکو). (9‌‌جلد). تهران: معین.

فرشیدورد، خسرو. (1384). دستور مفصّل امروز. چ 2. تهران: سخن.

فروزانفر، بدیع‌‌الزّمان. (1387). سخن و سخن‌‌وران. تهران: زوّار.

قطران تبریزی، شرف‌‌الزّمان حکیم‌‌ابومنصور. (1362). دیوان حکیم قطران تبریزی. ازروی نسخۀ تصحیح‌‌شدۀ محمّد نخجوانی. تهران: ققنوس.

کریچلی، سیمون. (1381). «اهمیت فلسفی یک شعر». ترجمۀ سعید سعیدپور. کتاب ماه ادبیّات و فلسفه. شمارۀ 64. صص 61 ـ 44.

لونگینوس. (1387). رساله در باب شکوه سخن. ترجمۀ رضا سیّد‌‌حسینی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

لیکاف، جورج و جانسون، مارک. (1395). فلسفۀ جسمانی (ذهن جسمانی و چالش آن با اندیشۀ غرب). (2‌‌جلد). ترجمۀ جهانشاه میرزا‌‌بیگی. چ 2. تهران:آگاه.

لیکاف، جورج. (1395). قلمرو تازۀ علوم شناختی. (‌‌2‌‌جلد). ترجمۀ جهانشاه میرزا‌‌بیگی. تهران: آگاه.

مسعود سعدِ‌‌سلمان (1362). دیوان مسعود سعد سلمان. با‌‌مقدّمۀ ناصر هیّری. تهران: گلشائی.

منوچهری دامغانی، ابو‌‌النجم احمد‌‌بن‌‌قوص‌‌بن‌‌احمد. (1347). دیوان منوچهری دامغانی. به ‌‌کوشش دکتر محمّد دبیر‌‌سیاقی. چ 3. تهران: زوّار.

ناتل خانلری، پرویز. (1345). شعر و هنر. تهران: شرکت سهامی ایران چاپ.

ناصر خسرو. (1384). دیوان اشعار حکیم ناصر‌‌خسرو قبادیانی. به‌‌تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق. چ 6. تهران: دانشگاه تهران.

هارلند، ریچارد. (1388). درآمدی تاریخی بر نظریّه‌‌ ادبی از افلاتون تا بارت. گروه ترجمۀ شیراز: علی معصومی، شاپور جورکش و ... . چ 3. تهران: چشمه.

هنفلینگ، اسوالد. (1389). چیستی هنر. ترجمۀ علی رامین. چ 5. تهران: هرمس.

Aristotle. (1995). The Complete Works of Aristotle. (J. Barnes. ed.). Princeton: Princeton University Press.

Brown, K. (ed.). (2005). Encyclopedia of Language and Liguistics. Oxford: Elsevier.

Bussmann, H.(2006).RoutledgeDictionary of Language and Linguistics. Translated and edited by Gregory Trauth and Kerstin Kazzazi. London and New York:Routledge.

Cruse, D. A. (1986). Lexical Semantics. Cambridge: Cambridge University Press.

Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Singapore: Blackwell Publishing Ltd.

Lakoff, G. & Turner, M. (1989). More than Cool Reason: a Field Guide to Poetic Metaphore. Chicago and London: The University of Chicago Press.

Lakoff, G. (1987). Women, Fire and Dangerous Things:What Categories Reveal about the Mind. Chicago and Londo: The University of Chicago Press.

Leech, J. N. (1985). Semantics: The Study of Maning. Harmondsworth: Penguin Books.

Lyons, J. (1979). Semantics. (Vol. 2). Cambridge: Cambridge University Press.

_______. (1995). Linguistic Semantics: An Introduction. New York: Cambridge University Press.

_______. (1996). Semantics. (Vol. 1). New York: Cambridge University Press.

Malmkjær, K. (ed.). (2002). The Linguistic Encyclopedia. London & NewYork: Routledge.

Plato. (1997). Complete Works. Edited by John M. Cooper. Indianapolish: Hackett Publishing Company, Inc.

Searle, J. R. (1979). Expression and Meaning: Studies in the Theory of Speech Acts. New York: Cambridge University Press.

__________. (1983). Inentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. Cambridge: Cambridge University Press.

Ullmann, S. (1963). The Principles of Semantics. Oxford: Basil Blackwell