ارزیابی و تحلیل نقش مؤلفه‌‌های مکانی در چیدمان فضایی کانون‌‌های جمعیتی حوزه سیرجان

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 9، دوره 21، شماره 4 - شماره پیاپی 45، دی 1402، صفحه 253-276   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2023.83894.1315

نویسندگان

محسن پورخسروانی^{* 1}؛ صادق کریمی²؛ زهرا زابلی³

¹دانشیار ژئومورفولوژی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

²دانشیار آب و هواشناسی، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

³دانشجوی کارشناسی ارشد آمایش سرزمین، دانشگاه شهید باهنر کرمان، کرمان، ایران

چکیده

برخی مؤلفه‌ها در مکان‌های طبیعی مانند سواحل دریاها و دریاچه­ها، حاشیه رودخانه­ها و معابر یخچالی دارای ساختارهای خاصی هستند که پتانسیل‌های موجود در ریخت‌شناسی آن باعث جذب گروه‌های انسانی برای تشکیل سازمندی‌های اجتماعی شده است. کشف الگوهای توزیع و نحوه چیدمان این کانون‌‌ها، قواعد حاکم بر محیط را مشخص می‌‌کند؛ به همین علت این پژوهش سعی دارد، نقش مؤلفه‌های مکانی را در چیدمان کانون‌‌های جمعیتی حوزه سیرجان ارزیابی و تحلیل کند؛ بر این اساس، با استفاده از روش پدیدارشناسی و تکیه بر تکنیک تحلیل فضایی، تحولات طبیعی که عامل به وجود آمدن تاریخ طبیعی و میراث‌‌های ژئومورفیک در منطقه مطالعاتی گردید، شناسایی و تبیین شد. سپس قواعد حاکم بر چیدمان سکونتگاه‌‌ها در منطقه موردمطالعه استخراج شد. نتایج تحقیق نشان می‌‌دهد که دو هویت مکانی یخچالی و دریاچه‌‌ای، منطق چیدمان فضایی سکونتگاه‌‌های منطقه موردمطالعه را تعریف می‌‌کند. در نگاره ساحلی دریاچه قدیم سیرجان، چینش سکونتگاه‌‌ها متأثر از پادگانه‌‌های دریاچه‌‌ای و قانون بزرگی-فاصله است؛ به‌طوری‌که تراکم مراکز سکونتگاهی در اطراف پادگانه‌‌ها به‌خصوص پادگانه‌‌های سوم و چهارم که فاصله بیشتری از مرکز چاله دارند، به‌طور معناداری افزایش پیدا می‌‌کند. هرچه از مرکز چاله به سمت تراس‌‌های بالاتر حرکت کنیم، کانون‌‌های جمعیتی بزرگ‌تر و با جمعیت بیشتر شکل می‌‌گیرند. روستاهای دائمی در محل تلاقی زبانه‌‌های یخی با یک سطح حرارتی (با دمای 6 درجه سانتی‌‌گراد) یعنی خط تعادل آب و یخ شکل گرفته‌‌اند. از طرفی چیدمان فضایی سکونتگاه‌‌های بالاتر از خط تعادل آب یخ که عمدتاً مراکز سکونتی غیردائم و ییلاقی هستند، منطبق بر معابر یخچالی و توزیع جریان یخ‌‌رودهای گذشته است. همچنین باید توجه داشت که برنامه­ریزی توسعه و تحقق اهداف راهبردی نظام سکونتگاهی ایران مستلزم تحلیل و درک چیدمان فضای زمین و کشف روابط موجود بین سازمندی­های اجتماعی است، به عبارت دیگر، هنر و مهارت کشف منطق چیدمان فضا این امکان را برای ما فراهم می‌‌آورد که بتوانیم فضا‌‌های با چیدمان فاخر تدارک کنیم.
 

کلیدواژه‌ها

کانون‌‌های جمعیتی؛ منطق چیدمان فضا؛ هویت مکان؛ حوزه سیرجان

مراجع

1. باباجمالی، ف. (1391). مؤلفه‌های ژئومورفولوژی و تأثیر آن بر هویت کانون‌های مدنی و هنر فرش دستباف ایران. رساله دکتری ژئومورفولوژی. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
2. باباجمالی، ف. (1393). آلومتری تولید یخ و هویت مکانی زیستگاه‌‌های ایران مرکزی (ایده‌ای در حوزه دانش ژئومورفولوژی). فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 25 (1)، 24-12.
3. پاریزی، ا. (1392)، شواهد یخچال‌‌های کواترنر پایانی در حوضه تنگوئیه سیرجان. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته ژئومورفولوژی. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
4. حسینی‌‌نژاد، ژ.، شاهزیدی، س. ا.، و شکرگزار، ا. (1401)، تحلیل منطق چیدمان سکونتگاه‌‌های شهری در پهنه سواحل خزر. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 37 (4)، 408-398.
5. رامشت، م. ح.، و نعمت‌اللهی، ف. (1383)، آثار یخساری در ایران. فصلنامه مدرس علوم انسانی، 9(4)، 162-143.
6. رامشت، م. ح. (1380). دریاچه‌های دوران چهارم بسـتر تبلور مدنیـت در ایران. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 60 (1)، 11-90.
7. رامشت، م.ح. (1384). نقشه‌‌های ژئومورفولوژی (نمادها و مجازها). تهران: انتشارات سمت.
8. رامشت، م.ح.، و پوردهقان، د. (1387). یخ در آتش. فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 89 (2)، 144-129.
9. راهدان‌منفرد، م. (1391). شناسایی و بررسی قلمروهای یخچالی زاگرس میانی در کواترنر پایانی. پایان نامه­ی کارشناسی ارشد رشته­ی جغرافیای طبیعی. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
10. شهری، س.، کرم، ا.، رامشت، م. ح.، و اولیا، م. (1400). هویت مکانی و نقش آن در شکل‌گیری مدنیت شهری یزد. فصلنامه پژوهش‌‌های ژئومورفولوژی کمی، 10 (2)، 15-1.
11. کیانی، ط. (1389). ژئومورفولوژی تاریخی ماهیدشت در کواترنر. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
12. محمدیان، ع. (1401). منطق چیدمان فضایی سازمندی‌‌های شهری نمونه موردی: چاله سیاه کوه. فصلنامه پژوهش‌‌های ژئومورفولوژی کمی، 4 (3)، 179-163.
13. محمدیان، ع.، و جهان‌تیغ‌‌مند، س. (1400). دریاچه سیاهکوه و تراس‌‌های هویت‌‌ساز آن. هشتمین همایش ملی انجمن ژئومورفولوژی ایران، آبان ماه، تهران.
14. محمدیان، ع.، رحمتی، م.، و جهان‌تیغ‌مند، س. (1402). سازمندی باغشهر قزوین. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری و منطقه‌‌ای، 13 (47)، 242-215.
15. محمدیان، ع.، صفاری، ا.، و کرم، امیر. (1398). منطق چیدمان فضایی سکونتگاه‌‌های جلگۀ خوزستان. فصلنامه جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌‌ای،9 (33)، 160-147.
16. محمودی، ط.، و رامشت، م.ح. (1399). ژئومورفولوژی پدیداری. مشهد: نشر کتاب امید.
17. محمودی، ط. (1393). هویت آینه‌ای هسته مدنی ایران، مجله جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 25 (1)، 90-79.
18. محمودی، ط.؛ رامشت، م.ح.؛ انتظاری، م.؛ ولی، ع.؛ و ربانی، ع. (1395). هویت مکانی و نقش آن در تبلور هسته مدنی ایران. فصلنامه پژوهش‌‌های ژئومورفولوژی کمی، 4 (4)، 71-56.
19. محمودی، ط.، رامشت، م. ح.، و لاجوردی، م. (1390). ردیابی آثار یخچال‌‌های طبیعی حوضه تیگرانی ماهان، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 22 (2)، 78-59.
20. نعمت الهی، ف. (1396). مؤلفه‌‌های مکانی دفاع غیر‌‌عامل در سکونت‌‌گزینی مطالعه موردی: سواحل شمالی خلیج فارس. رساله دکتری رشته ژئومورفولوژی گرایش نظری، دانشکده علوم جغرافیایی و برنامه ریزی، دانشگاه اصفهان.
21. ولدی، م.، امیر‌صفاری، ا. ک.، و محمدیان، ع. (1401). ژئومورفولوژی شناختی و نگاره دهلران. فصلنامه جغرافیا و توسعه، 20 (66)، 54-35.
22. یمانی، م.؛ شمسی‌پور، ع. ا.؛ و جعفری‌اقدم، م. (1390). بازسازی برف مرزهای پلیوستوسن درحوضه جاجرود. فصلنامه پژوهش‌‌های جغرافیای طبیعی، 76 (3)، -35.
23. Chang, K. T. (2018). Introduction to geographic information systems. 9th Edition. Boston: McGraw-Hill. 461.
24. Cohen, J. E., & Small, C. (1998). Hypsographic demography: The distribution of human population by altitude. Applied Physical Sciences. 95(24), 14009-14014.
25. Hillier, B. (1996). Cities as movement economies. Urban Design International. 1(1):41-60.
26. Montello, D. R. (2007). The Contribution of Space Syntax to a Comprehensive Theory of Environmental Psychology. 6th International Space Syntax Symposium, İstanbul. 2007. (P. IV 1-12).
27. Porter, S. C. (2001). Snowline Depression in the Tropics during the Last Glaciations. Quaternary Science Reviews, 20(1), 18-31.
28. Sarkar, A. (2010). Analysis of human settlement patterns using RS and GIS in the plains of West Bengal. The On-Line. Indian Journal of Spatial Science, 1(1), 1-13.