نگاهی نو به جایگاه عدالت شاهد و طُرُق احراز آن، در فقه و حقوق ایران

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 1، دوره 57، شماره 2 - شماره پیاپی 141، مرداد 1404، صفحه 11-34   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.80737.1524

نویسندگان

محمد مهدی الشریف¹؛ رضا قاسمی رستمی^{* 2}؛ سید محسن قائم فرد³؛ سید وحید صادقی²

¹دانشیار گروه حقوق، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکدهٔ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

³استادیار گروه حقوق، دانشکدهٔ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

تبصرۀ مادۀ 195 قانون مجازات اسلامی با بیانی مُغلَق، اکتفا به «حسن ظاهر» را برای «شهادت» به عدالت گواهان ناکافی دانسته و تعدیل و تزکیۀ شهود را منوط به علم و اطمینان کرده است. هرچند باتوجه‌به مبانی فقهی این ماده ‌می‌توان گفت که برخلاف شهود تزکیه، شخص قاضی می‌تواند به حسن ظاهر شاهدان به‌عنوان امارۀ تعبدی بر عدالت آن‌ها اعتماد کرده و شهادت ایشان را بینۀ شرعی قلمداد کند؛ اما امروزه باتوجه‌به گستردگی روابط اجتماعی، به‌ندرت موردی یافت می‌شود که قاضی، شاهدان را به حسن ظاهر و عدالت بشناسد تا بتواند از بینۀ شرعی و آثار اثباتی تعبدی آن سخن گوید. ازاین‌رو به قاضی اجازه داده شده که به گواهی گواهانی که عدالت آن‌ها احراز نشده است، در حد یک «امارۀ قضایی» و طریق عقلایی و غیرتعبدیِ کشف واقع ترتیب اثر دهد و در این صورت، دیگر بحث نصاب شهود و نوع دعوا مطرح نبوده و اعتبار گواهی گواهان در گروِ انگیختنِ علم یا ظن برای دادرس خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

عدالت؛ شاهد؛ حسن ظاهر؛ شیاع؛ معاشرت؛ امارۀ تعبدی؛ امارۀ قضایی

مراجع

آملی، هاشم. الاجتهاد و التقلید. قم: دفتر نشر نوید اسلام. 1388.

ارژنگ، اردوان. «بررسی تحلیلی مفهوم عدالت شاهد»، فقه و اصول. دورۀ37، ش1، اردیبهشت1384، 17تا36.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین. رسائل فقهیة. قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. 1414ق.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین. کتاب الصلاة. قم: کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى. 1415ق.

پیله‌ور، مرضیه. «واکاوی مفهوم عدالت و استقرای راه‌های احراز عدالت شهود از منابع فقهی»، مطالعات حقوق تطبیقی معاصر. دورۀ13، ش27، تیر1401، 1تا33. 10/22034/LAW.2021.32594.2246

تبریزی، جواد. منهاج الصالحین. قم: مدین. 1426ق.

جمعی از پژوهشگران. مستند تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1386.

جمعی از پژوهشگران. موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب اهل البیت علیهم السلام. قم: موسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). 1423ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع) لاحیا التراث. 1416ق.

حسینی مراغی، عبدالفتاح‌بن‌علی. العناوین الفقهیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1417ق.

خمینى، روح‌الله. تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس سره). 1392.

خویى، ابوالقاسم. فقه الشیعه: الاجتهاد و التقلید. بی‌جا: بی‌نا. 1411ق.

خویى، ابوالقاسم. منهاج الصالحین. قم: مدینة العلم. 1410ق.

خویى، ابوالقاسم. موسوعة. قم: مؤسسۀ احیاء آثار الإمام الخوئی. 1418ق.

روحانی، صادق. استفتائات. قم: حدیث دل. 1388.

روحانی، صادق. فقه الصادق علیه السلام. قم: دار الکتاب، مدرسۀ امام صادق(ع). 1412ق.

سبحانی، جعفر. نظام القضاء و الشهادة فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1418ق.

سند، محمد. سند العروة الوثقی: الاجتهاد و التقلید. تهران: دار الکوخ. 1394.

سیستانی، علی. منهاج الصالحین. قم: مکتب آیت‌الله العظمی سید سیستانی. 1415ق.

شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی. مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام. قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة. 1413ق.

طباطبایی قمی، تقی. الدلائل فی شرح منتخب المسائل. قم: محلاتی. 1381.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1420ق.

فاضل لنکرانى، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: الاجتهاد و التقلید. قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار(ع). 1426ق.

فاضل لنکرانى، محمد. تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة: القضاء و الشهادات. قم: مرکز فقهى ائمۀ اطهار(ع). 1427ق.

کاشف‌الغطا، علی‌بن‌محمدرضا. النور الساطع فی الفقه النافع. نجف: الآداب. 1381.

گرامی، محمدعلی. التعلیقه علی تحریر الوسیلة. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1390.

مصطفوی، محمدکاظم. القواعد الفقهیة. قم: مرکز جهانی علوم اسلام، دفتر برنامه‌ریزی و تدوین متون درسی. 1384.

مقدس اردبیلی، احمدبن‌محمد. مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. بی‌تا.

منتظری، حسینعلی. التعلیقة علی العروة. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

موسوی قزوینى، على. رسالة فی العدالة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1419ق.

مؤمن قمی، محمد. مبانی تحریر الوسیلة: القضاء و الشهادات. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(قدس سره). 1389.

هاشمی شاهرودی، محمود. منهاج الصالحین. قم: مکتب آیت‌الله العظمی سیدمحمود هاشمی. 1423ق.

هلیسائی، اسماء، سیداحمد میرحسینی، مجتبی الهیان. «جایگاه عدالت شاهد و راه‌های احراز آن در دعاوی با تأکید بر جرح و تعدیل»، پژوهش‌های فقهی. دورۀ هشتم، ش1، مرداد1391، 161تا183. 10/22059/JORR.2012.3599

وحید بهبهانى، محمدباقربن‌محمداکمل. مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح شرایع الاسلام. قم: مؤسسة العلامه المجدد الوحید البهبهانی. 1424ق.

وحید خراسانی، حسین. منهاج الصالحین. قم: مدرسۀ امام باقر العلوم(ع). 1386.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. العروة الوثقى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. 1421ق.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. العروة الوثقی و التعلیقات علیها. قم: مؤسسة السبطین علیهما السلام العالمیه. 1388.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. تکملة العروة الوثقى. قم: کتاب‌فروشى داورى. 1414ق.