تبیین حقیقت حکم ارشادی با محوریت درک عقل و بنای عقلا

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 6، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 136، خرداد 1403، صفحه 137-160   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.62531.0

نویسندگان

مصطفی کارگریان مروستی¹؛ محمدحسن حائری^{* 2}؛ محدتقی فخلعی²

¹دانش آموخته گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

ازجمله اصطلاحات پرکاربرد در فقه و اصول در زمینه حکم، دو مصطلح مولوی و ارشادی‌ است. باوجودِ کاربردهای وسیعِ اصطلاح حکم ارشادی در متون اصولی و فقهی، بحث مستقلی راجع به معنا و مفهوم آن مطرح نشده است و این امر زمینه را برای خلط مبحث‌ و عدم‌وضوح مطالبِ مربوط پدید آورده است. با جست‌وجو در مباحث مرتبط در کتب فقهی و اصولیِ این نتیجه به ‌دست آمده که اصطلاح مولوی یا ارشادی، بین چند معنا اشتراک لفظی یافته است: 1. ارشاد به حکم وضعی؛ 2. ارشاد به حکم شرعیِ الهی در مقابل حکم مولوی حکومتی؛ 3. خیرخواهی دنیوی، بدون تأثیر اخروی؛ 4. ارشاد به ادراک عقلی در کشف حکم شرعی؛ 5. ارشاد به بنای عقلا در فرض استقلال آن در کشف حکم شرعی؛ 6. بیان حکم متقدم یا متأخر از ثبوت حکم شرعی. حاصل تحقیق اینکه وجه مشترک بین این معانی منتفی است و هریک از احکام شرعی ممکن است باتوجه‌به یک معنا، ارشادی و باتوجه‌به معنای دیگری، مولوی باشد.

کلیدواژه‌ها

حکم ارشادی؛ حکم مولوی؛ ارشاد به حکم عقل؛ ارشاد به بنای عقلا؛ ارشاد به مصالح دنیوی

مراجع

قرآن حکیم. مترجم: ناصر مکارم شیرازی. قم: چاپخانۀ بزرگ قرآن کریم. 1390.

اشکنانى، محمدحسین. دروس فی اصول الفقه. قم: انوار الهدی. 1380.

انصاری، مرتضى‌بن‌محمدامین. مطارح الأنظار. قم: مجمع الفکر الإسلامی‌. 1383.

آشتیانی، محمود. حاشیة علی درر الفوائد. قم: مؤلف. بی‌تا.

آملی، هاشم. تحریر الأصول. قم: داوری. چاپ‌اول، بی‌تا.

بروجردى، حسین. نهایة الأصول. مقرر: حسین‌على منتظرى. تهران: تفکر. 1415ق‌.

بروجردی، حسین. نهایة التقریر. مقرر: محمد فاضل موحدی لنکرانی. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

‌جمعى از پژوهشگران. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام. زیرنظر: سیدمحمود هاشمى ‌شاهرودى. قم: دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع)‌. 1426‍ق‌.

جمعى از پژوهشگران. موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب اهل البیت علیهم السلام. زیرنظر: سیدمحمود هاشمى‌ شاهرودى. ‌قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت(ع). 1423ق‌.

جناتى‌، محمدابراهیم. منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامى‌. بی‌جا: بی‌نا‌. بی‌تا.

حسینى‌ حائرى، کاظم. المرجعیة و القیادة‌. قم: دار التفسیر‌. 1425‍ق‌.

حسینى‌ شیرازى، صادق. بیان الفقه فی شرح العروة الوثقى‌. قم: دار الأنصار‌. 1426ق‌.

حسینى فیروزآبادى، مرتضى. عنایة الأصول فی شرح کفایة الأصول. قم: فیروزآبادی. 1400ق‌.

حکیم، محمدتقى. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت(ع). 1418ق‌.

خمینى، روح‌الله. الاجتهاد و التقلید‌. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره‌. 1418ق‌.

خمینى، روح‌الله. الرسائل. قم: اسماعیلیان‌. 1410ق‌.

خمینى، روح‌‌الله. انوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایه. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). 1415ق‌.

خویى، ابوالقاسم. فقه الشیعة. مقرر: سیدمحمدمهدى موسوى. ‌قم: آفاق‌. 1418ق‌.

خویى، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی‌. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار امام خوئی(ره)‌. 1418ق.

خویی، ابو القاسم. محاضرات فی أصول الفقه. مقرر: محمد اسحاق فیاض، قم، دار الهادی للمطبوعات، 1417 ق.

رحیمی، علىرضا. تاریخ الفقه و تطوراته. بی‌جا: بی‌نا. بی‌تا.

رشتى، حبیب‌الله. بدائع الأفکار. قم: آل‌البیت(ع). بی‌تا. ‌

روحانی، محمدصادق. زبدة الأصول‌. تهران: حدیث دل. 1383‌.

روحانى، محمد. منتقى الأصول. قم: دفتر آیت‌الله سیدمحمدحسینی روحانی‌. 1413ق‌.

روحانى، محمدصادق. منهاج الفقاهة‌. قم: انوار الهدى‌. 1429ق‌.

ساباطی یزدی، عبد الرسول. حاشیة رسائل شیخ انصاری. قم، موسسه در راه حق، چاپ اول.

سبحانى تبریزى. جعفر. اصول الفقه المقارن فیما لانص فیه‌. قم: مؤسسۀ امام صادق(ع). 1383.

سبحانى تبریزى. جعفر. نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: ایران، چاپ اول.‌

سبحانى تبریزى، جعفر. مصادر الفقه الإسلامی و منابعه‌. بیروت: دار الأضواء. 1419‍ق‌.

سیستانى، على‌. قاعدة لاضرر و لاضرار. قم: دفتر آیت‌الله سیستانى. 1414ق. ‌

‌شبیرى ‌زنجانى، موسى. کتاب نکاح. قم: مؤسسۀ پژوهشى رأى‌پرداز. 1419ق. ‌

صدر، محمد. ماوراء الفقه. بیروت: دار الأضواء. 1420ق. ‌

صدر، محمدباقر‌. بحوث فی شرح العروة الوثقى. مصحح: سیدمحمود هاشمى. قم: مجمع الشهید آیت‌‌الله الصدر العلمی‌. 1408ق. ‌

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الأصول. بیروت: الدار الإسلامیة‌. 1417ق‌.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. قم: مجمع الفکر الإسلامی‌. 1423ق‌.

صدر، محمدباقر. مباحث الأصول. مقرر: کاظم حسینى. قم: مکتب الإعلام الإسلامى‌. 1408ق.

طباطبایى، محمدحسین. حاشیة الکفایة. قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی‌. 1429ق.

عراقى، عبدالنبى. التقریرات المسمى بالمحاکمات بین الأعلام‌. مقرر: مسلم سرابی تبریزى. قم: چاپخانۀ قم. بی‌تا‌.

علیدوست، ابوالقاسم. فقه و عقل. بی‌جا: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1391.

فاضل لنکرانى، محمد. اصول فقه شیعه. مقرر: محمود ملکى. قم: مرکز فقهی ائمۀ اطهار(ع). بی‌تا.

فاضل لنکرانى، محمد. دراسات فی الأصول. مقرر: علی موسوى‌. قم: فقه الائمة الأطهار(ع). 1430ق‌.

فخلعی، محمدتقی. «پژوهشی در چیستی سیرۀ عقلا و نسبت آن با حکم عقل»، فقه و اصول. ش1، بهار و تابستان 89، 97 تا 126.فشارکى، محمدباقربن‌محمدجعفر. الرسائل الفشارکیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌. 1413ق‌.

فیاض، محمدصادق. «چیستی و چرایی حکم ارشادی»، مطالعات اصول فقه امامیه. ش4، پاییز و زمستان 94، 113 تا 140.

قدردان قراملکی، محمدحسن. دربارۀ پیامبر اعظم(ص). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی. 1389.

کوه‌کمری، سیدمحمدبن‌علی‌حجت. کتاب البیع. مقرر: ابوطالب تجلیل تبریزی. قم: دفتر انتشارات اسلامی. چاپ‌دوم، 1409ق.

محمدى، على. شرح اصول فقه. قم: دار الفکر. 1387.

مشکینى اردبیلى، على. الرسائل الجدیدة و الفرائد الحدیثة. قم: پیروز. 1349.

مشکینی اردبیلى، علی. اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها. قم، نشر الهادی، چاپ ششم، 1416 ق.

مصطفوى، محمدکاظم‌. مائة قاعدة فقهیة‌. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌. 1421‍ق‌.

مظفر، محمد رضا. أصول الفقه (با تعلیقه زارعی). قم، بوستان کتاب، 1387 ش

مکارم شیرازی، ناصر. انوار الفقاهة‌. قم: مدرسهٔ امام علی‌بن‌ابی‌طالب(ع). 1425‍ق.

مکارم‌ شیرازى، ناصر. دائرة المعارف فقه مقارن‌. قم: مدرسۀ امام على‌بن‌ابى‌طالب(ع‌). 1427ق‌.

مکارم‌ شیرازى، ناصر. تفسیر نمونه. قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، 1387ق.

ملکى میانجى، محمدباقر. بدائع الکلام فی تفسیر آیات الأحکام‌. بیروت: الوفاء. ‌1400‍ق‌.

منتظرى، حسین‌على. دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة‌. قم: تفکر. 1409ق.

منصورى، ایاد. البیان المفید فی شرح الحلقة الثالثة من حلقات علم الأصول. قم: حسنین(ع). 1427ق‌.

موسوی خوانسارى، احمد. جامع المدارک فی شرح مختصر النافع‌. قم: اسماعیلیان. ‌1405ق‌.

موسوى بجنوردى، محمد. علم اصول. تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)‌. 1379. ‌

نائینى، محمدحسین. اجود التقریرات. مقرر: ابوالقاسم خویى. قم: العرفان. 1352‌.

هاشمی شاهرودی، سیدمحمود. قراءات فقهیه معاصره. قم: مؤسسۀ دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع). 1423ق.