بررسی ملاک مناسبت حکم و موضوع و تمایز این قرینه با سایر اسباب توسعه و تضییق حکم

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 4، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 140، اردیبهشت 1404، صفحه 85-107   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2023.81562.1559

نویسندگان

سجاد رفسنجانی اکبر آبادی^{* 1}؛ مجتبی مسعودی²

¹دانش‌آموختهٔ سطح سه حوزهٔ علمیهٔ قم

²دانش آموختهٔ سطح چهار حوزهٔ علمیهٔ قم، استاد سطوح عالی حوزه و مدرس جامعة المصطفی العالمیة

چکیده

ازجمله چالش‌هایی که فقها به‌هنگام مواجهه با ادلهٔ شرعی با آن روبه‌رو می‌شوند این است که آیا حکم مذکور، اختصاص به همان موضوع مذکور در دلیل دارد یا در مورد موضوعات دیگری نیز جاری است؟ آیا حکم، تمام مصادیق موضوع خود را در بر می‌گیرد یا فقط برخی مصادیق آن را شامل می‌شود؟ یکی از مهم‌ترین قواعد استظهار از دلیل، تناسب حکم و موضوع وارد در دلیل است. سازگاری، هماهنگی و ملائمت عرفیه یا عقلیه بین حکم و موضوع که از ارتباط موضوع و حکم به دست می‌آید، مناسبت حکم و موضوع می‌گوید که می‌تواند توسعه یا تضییق در ناحیهٔ مدلول دلیل نماید. از طرفی اسباب توسعه و تضییق، منحصر در این قرینه نیست و قراین دیگری همچون الغای خصوصیت، تنقیح مناط و... وجود دارد که باید به تمایز میان آن‌ها با تناسب حکم و موضوع پرداخت. عمل به این قرینه در میان فقهای شیعه و سنی رایج است. در این نوشتار سعی بر آن است ضمن تعریف، تبیین و ارائهٔ ملاک این قرینه، تمایز آن با سایر اسباب توسعه و تضییق مشخص و اعتبار آن بررسی شود.

کلیدواژه‌ها

مناسبت؛ حکم؛ موضوع؛ توسعه؛ تضییق

مراجع

قرآن کریم

ابن‌فارس، احمد. معجم مقاییس اللغة. به‌تصحیح عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتب الاعلام الإسلامی‏. چاپ‌اول، ۱۴۰۴ق.

ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم‏. لسان العرب. بیروت: دار صادر. چاپ‌اول، ۱۴۱۴ق.

اسفندیاری (اسلامی)، رضا. «قرینهٔ مناسبت حکم و موضوع و کارایی آن در استنباط احکام»، فصلنامهٔ علمی‌پژوهشی کاوشی نو در فقه. س۲۴، ش۱، ۱۳۹۶، ۷تا۲۶. Doi: 10.22081/jf.2017.65179

اصفهانى، سیدابوالحسن. وسیلة الوصول الى حقائق الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول،۱۴۲۲ق.

ایجی، عضدالدین عبدالرحمن. شرح مختصر المنتهى الأصولی. بیروت: دار الکتب العلمیة. ۱۴۲۴ق.

ایروانی، باقر. «مناسبات الحکم و الموضوع قواعد و فوائد».

https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/iravani/osool/35/360522/ (دسترسی در ۱/۵/۱۴۰۲).

بشیر محمد، عبدالله. المصطلحات الأصولیة فی مباحث الأحکام و علاقتها بالفکر الأصولى. امارات: دار البحوث للدراسات الاسلامیه و احیاء التراث. چاپ‌اول، ۱۴۲۴ق‏.

تبریزی، میرزاجواد. تنقیح مبانی العروة؛ الطهارة. قم: دار الصدیقة الشهیدة(س). چاپ‌دوم، ۱۴۲۹ق.

جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد. الصحاح. به‌تصحیح احمدعبدالغفور عطار. بیروت: دار العلم‏. چاپ‌سوم، ۱۳۷۶ق.

حر عاملی، محمدبن‌حسن. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة. قم: آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث. چاپ‌سوم، ۱۴۱۶ق.

حسینی، محمد. الدلیل الفقهى تطبیقات فقهیة لمصطلحات علم الأصول. دمشق: مرکز ابن‌ادریس الحلی للدارسات الفقهیه. چاپ‌اول، ۲۰۰۷م.

حکیم، محمدتقى‌بن‌محمدسعید. الأصول العامة فی الفقه المقارن. قم: مجمع جهانی اهل بیت. چاپ‌دوم، ۱۴۱۸ق.

خمینی، روح‌الله. جواهر الأصول. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، ۱۳۷۶.

خمینی، روح‌الله. الاستصحاب. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، ۱۳۸۱.

خمینی، روح‌الله. الرسائل. قم: اسماعیلیان. چاپ‌اول، ۱۴۱۰ق.

خوئی، ابوالقاسم. الهدایة فی الأصول. قم: صاحب الامر(عج). چاپ‌اول، ۱۴۱۷ق.

خوئی، ابوالقاسم. موسوعة الإمام الخوئی. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی. چاپ‌اول، ۱۴۱۸ق.

دهقان سیمکانی، مهدی، ابوالفضل علیشاهی قلعه‌جوقی، عبدالله بهمن‌پوری. «تناسب میان حکم و موضوع با نگاهی به کارکرد ابزاری عرف». فصلنامهٔ علمی‌پژوهشی جستارهای فقهی و اصولی. س۳، ش۷، ۱۳۹۶، ۸۱تا۱۰۷. Doi: 10.22081/jrj.2017.65478 .

راسخ، عبدالمنان. معجم اصطلاحات اصول الفقه. بیروت: دار ابن‌حزم. چاپ‌اول، ۱۴۲۴ق.

رفسنجانی اکبرآبادی، سجاد. بررسی کارکردهای مناسبت حکم و موضوع. پایان‌نامهٔ سطح ۳. به راهنمایی مجتبی مسعودی. قم: حوزهٔ علمیه. ۱۴۰۱.

زحیلی، وهبه. اصول الفقه الاسلامی. دمشق: دار الفکر. ۱۴۰۶ق.

سبحانی تبریزی، جعفر. اصول الفقه المقارن فیما لا نص فیه. قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، ۱۳۸۳.

سبحانی تبریزی، جعفر. نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء. قم: امام صادق(ع). چاپ‌اول، ۱۴۱۶ق.

سبزواری، عبدالاعلی. مهذب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام. قم: سیدعبدالاعلی سبزواری. چاپ‌چهارم، ۱۴۱۳ق.

سیستانی، علی. قاعدة لا ضرر و لا ضرار. قم: مکتب آیةالله العظمی السید السیستانی. چاپ‌اول، ۱۴۱۴ق.

سیستانی، علی. الرافد فی علم الأصول. قم: لیتوگرافی حمید. چاپ‌اول، ۱۴۱۴ق.

شریف‌الرضی، محمدبن‌حسین. نهج البلاغه. ترجمۀ محمد دشتی. قم: ناشر. چاپ اول، ۱۳۷۹ .

صاحب‌بن‌عباد، اسماعیل‌بن‌عباد. المحیط فى اللغة. بیروت: عالم الکتب. چاپ‌اول، ۱۴۱۴ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌پنجم، ۱۴۱۸ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الأصول. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌اول، ۱۴۲۵ق‏.

صدر، محمدباقر. بحوث فی شرح العروة الوثقی. قم: دار الصدر. چاپ‌دوم، ۱۴۳۴ق.

صدر، محمدباقر. موسوعة الشهید السید محمد باقر الصدر. قم: دار الصدر. چاپ‌دوم، ۱۴۳۴ق.

صنقور، محمد. المعجم الاصولی. قم: الطیار. چاپ‌دوم، ۱۴۲۸ق.

طباطبایى، محمدبن‌على. مفاتیح الأصول. قم: آل‌البیت(ع). چاپ‌اول، ۱۲۹۶ق.

طبرسی، احمدبن‌علی. الإحتجاج. قم: اسوه. چاپ‌پنجم، ۱۴۲۴ق.

ظهیری، علی. شرح الفائق فی الأصول. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه. ۱۳۹۹.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. تهذیب الوصول الى علم الأصول. لندن: مؤسسة الامام علی(ع)‏. چاپ‌اول، ۱۳۸۰.

علیدوست، ابوالقاسم.‌ فقه و عرف. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشهٔ اسلامی. ۱۳۸۸.

علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل، اردوان ارژنگ. «مناسبت حکم و موضوع: کارکردها و سازوکارهای تشخیص در بیان فقیهان»، مطالعات اسلامی: فقه و اصول. س۴۴، ش۹۱، ۱۳۹۱، ۶۷تا۸۶. Doi: 10.22067/fiqh.v0i0.9868 .

علیشاهی قلعه‌جوقی، ابوالفضل، مهدی دهقان سیمکانی. «کارکردهای مناسبت حکم و موضوع در دانش اصول فقه»، مطالعات فقهی و فلسفی. دورهٔ۱۰، ش۳۹، ۱۳۹۸، ص۱ تا ۲۰.

فاضل لنکرانی، محمدجواد. مکاسب محرمه. قم: مرکز فقهی ائمهٔ اطهار. چاپ‌اول، ۱۳۹۶.

فیومى، احمدبن‌محمد. المصباح المنیر فى غریب الشرح الکبیر للرافعى. قم: دار الهجرة. چاپ‌دوم، ۱۴۱۴ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. قم: مؤسسهٔ علمی‌فرهنگی دار الحدیث. ۱۳۷۸.

لجنة الفقه المعاصر. الفائق فی الأصول. قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه. ۱۴۴۲ق.

محقق حلی، جعفربن‌حسن. معارج الاصول. لندن: مؤسسهٔ امام علی(ع). چاپ‌اول، 1423ق.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامى. فرهنگ‌نامهٔ اصول فقه. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. چاپ‌اول، ۱۳۸۹.

مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: اسماعیلیان. چاپ‌پنجم، 1375ق.

ملکى اصفهانى، مجتبى. فرهنگ اصطلاحات اصول. قم: عالمه. چاپ‌اول، 1379‏.

میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن. القوانین المحکمة فی الأصول. قم: احیاء الکتب الاسلامیة. چاپ‌اول، ۱۴۳۰ق.

نائینی، محمدحسین. فوائد الأصول. قم:‌ مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، ۱۳۷۶.

نجم‌آبادی، ابوالفضل. الاصول. قم: مؤسسهٔ آیت‌الله العظمی بروجردی لنشر معالم اهل البیت. چاپ‌اول، ۱۳۸۰.‏

نراقى، محمدمهدى‏. انیس المجتهدین فی علم الاصول. قم: بوستان کتاب. چاپ‌اول، ۱۳۸۸.

هندی بهاری، محب‌الله‌بن‌عبدالشکور. مسلم الثبوت. مصر: المطبعة الحسینیة المصریة. 1326ق.

یزدانی، محمدمهدی، حسین صابری. «تعمیم حکم به استناد کشف علت از دیدگاه امام خمینی»، پژوهش‌های فقهی. س۶، ش۲، ۱۳۹۸، ص۱۲۱تا۱۴۶.