شاخصه‌های رویکرد صورت‌گرایی روسی در عیار الشعر ابن‌طباطبا

زبان و ادبیات عربی

دوره 15، شماره 4 - شماره پیاپی 35، اسفند 1402، صفحه 20-40   

نوع مقاله: علمی - پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jallv15.i4.2210-1203

نویسندگان

حجت رسولی^{* 1}؛ شلیر احمدی²

¹استاد گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

ابن‌طباطبا، ناقد برجستة ادب عربی قرن چهارم هجری، در اثرش عیار الشعر شیوه‌ای متمایز را در پرداختن به نقد ادب عربی در قیاس با آثار ناقدان هم‌عصر و گذشتگان خود و حتی ناقدان پس از خود پی گرفته است. ابن‌طباطبا به‌طور خاص به شعر به‌عنوان صنعتی هنری پرداخته و ساختار و نظم شعری را محور اصلی بحث خویش قرار داده است، به‌گونه‌ای‌که از لا‌به‌لای گفته‌های وی می‌توان تفاوت ظریف میان گونه‌های متفاوت ادبی همچون نظم و نثر و شعر را استنباط کرد. حال از آنجایی‌که تمرکز ابن‌طباطبا بر صناعت شعری است و، از طرفی، برخی پژوهشگران بر این اعتقادند نقد قدیم عربی نقدی است صورت‌گرا، کوشیده‌ایم با استناد به آراء نقدی ابن‌طباطبا در عیار‌الشعر در چهار‌چوب اصول صورت‌گرایی روسی نشان دهیم چه میزان می‌توان ابن‌طباطبا را مشمول این حکم کلی دانست و وی را ناقدی با رویکرد صورت‌گرایی تلقی کرد. همچنین، چه میزان شواهد موجود در عیار الشعر این فرضیه را، که نقد ادبی عربی قدیم نقدی است صورت‌گرا، تقویت می‌کند. بنابر‌این، در این پژوهش آراء نقدی ابن‌طباطبا با استقراء شواهدی از کتاب عیار الشعر بر‌اساس شاخصه‌های اصلی رویکرد صورت‌گرایی روسی و با روش تحلیل محتوایی به بحث گذاشته شد. نتیجة پژوهش نشان داد ابن‌طباطبا در رأس ناقدانی قرار دارد که رویکردی صورت‌گرایی دارند و آراء نقدی وی این فرضیه را، که نقد قدیم عربی نقدی صورت‌گراست، بیش از پیش تقویت می‌کند.
 

کلیدواژه‌ها

نقد قدیم؛ ابن‌طباطبا؛ عیار الشعر؛ صناعت شعر؛ صورت‌گرایی

سایر فایل های مرتبط با مقاله

in+ref2.pdf

مراجع

1. احمدی، بابک. (1392). ساختار و تأویل متن، تهران: مرکز.
2. بدوی، أحمد أحمد. (1965). من النقد و‌الأدب. القاهرة: نهضة مصر.
3. برتنز، یوهانس ویلم. (۱۳۸۲). نظریة ادبی(مقدمات). مترجم: فرزان سجودی. تهران: آهنگ دیگر.
4. بکّار، یوسف حسین. (1982). بناء القصیدة فی النقد العربی القدیم فی ضوء النقد الحدیث. ط۲. بیروت: دار‌الأندلس.
5. پاینده، حسین. (۱۳۸۸). نقد ادبی و دموکراسی؛ جستارهایی در نظریه و نقد ادبی جدید. چ۲. تهران: نیلوفر.
6. تودوروف، تزوتان (۱۳۹۲)، نظریه‌ی ادبیات؛ متن‌هایی از فرمالیست‌‌های روس،(گردآوری و ترجمه به فرانسه)، مترجم: عاطفه طاهایی، چ۲، تهران: نشر دات.
7. توفیق، مجدی أحمد. (1993). مفهوم الإبداع الفنی فی النقد العربی القدیم. مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
8. الجوزو، مصطفى. (1988). نظریات الشعر عند العرب(الجاهلیة و‌العصور الإسلامیة). المجلدین. ط2. بیروت: دار‌الطلیعة.
9. حمودة، عبدالعزیز. (2001). المرایا المقعرة؛ نحو نظریة نقدیة عربیة. الکویت: سلسلة عالم المعرفة، المجلس الوطنی للثقافة والفنون والآداب.
10. الخولی، أمین. (1996). فن القول. تقدیم: صلاح فضل. القاهرة: دار‌الکتب المصریة.
11. دیاب، عبدالحی. (۱۹۶۵). فصول فی النقد الأدبی الحدیث. القاهرة: الدار القومیة.
12. زغلول سلام، محمد. (د.ت). تاریخ النقد الأدبی و‌البلاغة حتى القرن الرابع الهجری. الإسکندریة: منشأة المعارف.
13. ساسانی، فرهاد. (۱۳۸۸). «هنر به مثابه‌ی فن». ساخت‌گرایی، پساساخت‌گرایی و مطالعات ادبی. گردآورنده: فرزان سجودی. چ۲. تهران: سورة مهر.
14. سلدن، رامان، (2006م)، من الشکلانیة إلی ما بعد البنیویة، شارک فی الترجمة: أمل قارئ و‌آخرین، مراجعة و‌إشراف: ماری تریز عبدالمسیح، المشرف العام: جابر عصفور، القاهرة: المجلس الأعلی للثقافة(موسوعة کمبریدچ فی النقد الأدبی، المجلد الثامن).
15. شفیعی‌کدکنی، محمد‌‌رضا. (۱۳۹۶). رستاخیز کلمات؛ درس‌گفتارهایی دربارۀ نظریۀ ادبی صورت‌گرایان روس. چ3. تهران: سخن.
16. صفوی، کورش، (1380)، از زبان‌شناسی به ادبیات، ج١: نظم، چ2، تهران: سورۀ مهر.
17. ­­­­­­­­­­­­____________، (١۳۹۴)، از زبان‌شناسی به ادبیات، ج۲: شعر، چ۵، تهران: سورۀ مهر.
18. ضیف، شوقی. (د.ت). البلاغة؛ تطور و‌تاریخ. ط۹. القاهرة: دار‌المعارف.
19. ابن طباطبا. (۱۹۸۵). عیار الشعر. المحقق: عبدالعزیز بن ناصر المانع. الریاض: دار‌العلوم.
20. عاکوب، عیسى علی. (2000). التفکیر النقدی عند العرب؛ مدخل إلى نظریة الأدب العربی. ط2. بیروت: دار الفکر المعاصر.
21. عباس، إحسان. (1983). تاریخ النقد الأدبی عند العرب؛ نقد الشعر من القرن الثانی حتى القرن الثامن الهجری. ط۴. بیروت: دار‌‌الثقافة.
22. عبدالعال، عبدالسلام عبدالحفیظ. (۱۹۷۸). نقد الشعر بین ابن قتیبة وابن طباطبا العلوی. القاهرة: دار‌الفکر العربی.
23. عدنان، سعید. (1987). الإتجاهات الفلسفیة فی النقد الأدبی. بیروت: دار‌الرائد العربی.
24. عصفور، جابر. (۱۹۹۵). مفهوم الشعر؛ دراسة فی التراث النقدی. ط۵. القاهرة: الهیئة المصریة العامة للکتاب.
25. علاونة، شریف راغب. (۲۰۰۳). قضایا النقد الأدبی و‌البلاغة فی کتاب عیار الشعر(فی ضوء النقد الحدیث). الأردن- عمان: دار‌المناهج.
26. فتوحی، محمود. (1385). بلاغت تصویر. تهران: سخن.
27. فضل، صلاح. (1998). نظریة البنائیة فی النقد الأدبی. القاهرة و‌بیروت: دار‌الشروق.
28. فطوم، مراد حسن. (2013). التلقی فی النقد العربی فی القرن الرابع الهجری. دمشق: الهیئة العامة للسوریة للکتاب و‌وزارة الثقافة.
29. کارتر، دیفید. (2010). النظریة الأدبیة. المترجم: باسل المسالمة. دمشق: دار‌التکوین.
30. گرین، ویلفرد و ارل لیبر و لی مورگان و جان ویلینگهم. (1380). مبانی نقد ادبی. مترجم: فرزانه طاهری. چ2. تهران: نیلوفر.
31. محبتی، مهدی. (1388). از معنا تا صورت. 2ج. تهران: سخن.
32. مکاریک، ایرنا ریما. (1390). دانش‌نامۀ نظریه‌های ادبی. مترجمان: مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.
33. خطیب، إبراهیم(المترجم). (۱۹۸۲). نظریة المنهج الشکلی؛ نصوص الشکلانیین الروس. بیروت: مؤسسة الأبحاث العربیة و‌المغرب- الرباط، الشرکة المغربیة للناشرین المتحدین.
34. هدّارة، محمد مصطفی. (1958). مشکلة السرقات فی النقد العربی؛ دراسة تحلیلیة مقارنة. القاهرة: مکتبة الأنجلو المصریة.
35. ولک، رنه (۱۳۸۸). تاریخ نقد جدید. مترجم: سعید ارباب شیرانی. ۸ج. تهران: نیلوفر.
36. یاکبسون، رومان. (1988). قضایا الشعریة. المترجمان: محمد الولی و‌مبارک حنون. المغرب: دار‌البیضاء، دار توبقال.
37. یوشیج، نیما. (۱۳۸۵). دربارة هنر و شعر و شاعری. مدوّن: سیروس طاهباز. تهران: نگاه.
38. دوگانی، شادی و اعظم استاجی و سید حسین سیدی. (۱۴۰۰). «بررسی استدلال تحدی در چارچوب نظریة استدلال‌ورزی». مجلة زبان و ادبیات عربی. دورة سیزدهم، شمارة۲ صص۱- ۲۱.Doi: 10.22067/jallv13.i2.82099
39. حق‌شناس، علی محمد. (۱۳۸۳). «سه چهرة یک هنر: نظم، نثر و شعر در ادبیات». فصلنامة مطالعات و تحقیقات ادبی. سال۱. شمارة۱ و ۲. صص۴۷- ۶۹. Doi :10.52547/jls.1.1.47
40. الکبیسی، طراد. (ربیع1990). «فی الشعریة العربیة؛ قراءة جدیدة لـ(عیار الشعر) لإبن طباطبا». مجلة المورد. مجلد 19. العدد1. صص21- 27.
41. خفاجی، محمد عبدالمنعم. (أکتوبر 1978). «عیار الشعر لإبن‌طباطبا». نشریة الشعر. العدد12. صص103- 108.
42. صدیقی، بهار و سید محمدباقر حسینی، (۱۳۹۹)، «خوانش دیدگاه زبان‌شناختی ابن‌خلدون بر بنیاد انگارة سوسور، مجلة زبان و ادبیات عربی ، سال۱۲، شمارة۱، صص۱- ۱۶. Doi: 10.22067/jall.v12.i1.2103.1029
43. فانوس، وجیه. (1995). «إضاءات: المصطلح عند ابن‌طباطبا من خلال کتاب عیار الشعر». نشریة الفکر العربی. العدد 79. صص198- 210.