پیشینۀ بُعد چهارم‌ پیش‌از فلسفۀ صدرایی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 1، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 9-31   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.80971.1213

نویسنده

مهدی اسدی^*

استادیار فلسفه‌ی اسلامی و حکمت معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

گرچه بعد چهارم از مسائلی است که مرزهای فلسفه را درنوردیده و امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی فیزیک‌دان‌ها است، بااین‌همه پیشینه‌ و تاریخچۀ دقیق آن هنوز در هاله‌ای از ابهام است. بنابراین، باید بررسی شود بعد چهارم در بستر کدامین دشواره‌‌های فلسفی در جهان اسلام شکل گرفت و سپس، چه تطوری یافت. خواهیم دید در جامعۀ فلسفی کشور ما آن را تا ملاصدرا ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ولی نشان خواهیم داد در جهان اسلام پیش‌از صدرا عبارت‌های کاملاً صریحی در آثار خواجه نصیر طوسی و کسانی چون ابن‌کمّونه، قطب‌الدین شیرازی، میرک بخاری، قوشچی، میرداماد و... وجود دارد.
در فلسفۀ غرب نیز بعد چهارم را با تکلف در آرای برخی از اندیشمندان غربی در سده‌های میانه، مانند آنسلم، ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ولی برخی از اندیشمندان غربی به‌درستی نشان داده‌اند که هیچ‌ عبارت صریحی در‌این‌باره در آثار آن‌ها وجود ندارد.
کوتاه اینکه، در این مقاله به روش تاریخی دیدگاه‌های اندیشمندان یادشده را گردآوری کرده و به تحلیل عقلی آن‌ها خواهیم پرداخت. در پایان به‌مناسبت، به پیشینۀ بعد چهار کاهشی نزد ابن‌عرفه نیز اشاره خواهیم کرد.

کلیدواژه‌ها

چهاربعدگروی‌؛ سرمدگروی؛ بعد چهار کاهشی؛ زمان؛ محقق طوسی

مراجع

آینشتاین، آلبرت و لئوپولد اینفلد. تکامل فیزیک. ترجمه: احمد آرام. تهران: خوارزمی، 1361ش.

آینشتاین، آلبرت. فیزیک و واقعیت. ترجمه: محمدرضا خواجه‌پور. تهران: خوارزمی، 1363ش.

ابن‌سینا، محمد ‌بن عبدالله. شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی(مع المحاکمات). چ1، قم: البلاغة، 1375ش.

ابن‌عرفه، محمد بن محمد. تفسیر ابن عرفة. بیروت: دار الکتب العلمیه، ٢٠٠٨م.

ابن‌کمونه. الجدید فی الحکمة. مقدمه و تحقیق و تعلیق: حمید مرعید الکبیسی‏. بغداد: جامعة بغداد، 1402ق.

ابیوردی، ابوالحسن علی بن احمد. روض الجنان. کتابخانۀ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: نسخۀ خطی شمارۀ 1833، بی‌تا.

اسدی، مهدی. «آیا ملاصدرا از بعد چهارم عدول کرده است؟». متافیزیک ۳۴، ش. ۲ (1401): ۲۳-۳۷.

اسدی، مهدی. «بررسی تاریخی اشکال‌های بعد چهارم در جهان اسلام». جستارهایی در فلسفه و کلام ۱۰۷، ش. 2 (1400): ۹-۲۸.

اسدی، مهدی. «ریشه‌یابی بعد چهارم نزد متکلمان مسلمان (ابواسحاق نظّام، ابن‌راوندی، ابوسهل عبّاد و محقق طوسی)». تاریخ فلسفه ۴۸، ش. ۴ (1401): ۳۹-۵۸.

اسدی، مهدی. «مقایسۀ تجرد ادراک‌های حسی و خیالی با بعد چهار افزایشی». خردنامۀ صدرا، ش. 112، (1402): ۱۳-۳۳.

اسدی، مهدی. «نقد قطب‌الدین رازی بر بعد چهارم و تأثیر آن بر اندیشمندان مسلمان». اندیشۀ دینی ۸۵، ش. ۴ (1401): ۳-۳۲.

ایجی، قاضی عضدالدین عبدالرحمن. المواقف و شرحها. شرح: المحقق السید الشریف علی بن محمد الجرجانی. یلیه حاشیتی السیالکوتی و الچلپی. الطبعة الاولی، قم: منشورات الشریف الرضی، 1412ق/ 1370ش.

باغ‌نوی، حبیب‌الله میرزاجان. حاشیة میرزا جان علی حکمة العین. دار الکتب القطریه: نسخۀ خطی رقم 536، بی‌تا.

باغ‌نوی، حبیب‌الله میرزاجان. حاشیه بر شرح جدید تجرید. کتابخانۀ آستان قدس رضوی: نسخۀ خطی شمارۀ 25864، تاریخ کتابت: 1213ق.

باغ‌نوی، حبیب‌الله میرزاجان. حاشیه بر شرح حکمة العین. کتابخانۀ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، نسخۀ خطی شمارۀ ثبت کتاب: 208099، بی‌تا.

بخاری، شمس‌الدین محمد بن مبارکشاه. شرح حکمة العین. تصحیح: جعفر زاهدی. مشهد: مؤسسۀ چاپ و انتشارات و گرافیک دانشگاه فردوسی، 1353.

تستری، بدرالدین محمد بن اسعد الیمانی. المحاکمات بین نصیرالدین الطوسی‌ والامام الفخر الرازی. کتابخانۀ فاضل احمد پاشا: نسخۀ خطی شمارۀ 898، بی‌تا. (الف)

تستری، بدرالدین محمد بن اسعد الیمانی. المحاکمات بین نصیرالدین الطوسی‌ والامام الفخر الرازی. کتابخانهٔ ایالتی برلین (Staatsbibliothek zu Berlin): نسخهٔ شمارهٔ « quart. 61»، تاریخ کتابت: 759 ق.

حسینی‌استرآبادی (میرداماد)، سید‌محمد‌باقر بن محمد. التحقیق فی علم الواجب. کتابخانۀ مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: نسخۀ خطی شمارۀ 22/1916: ۲۵۶-۲۹۹، تاریخ کتابت: 1220ق.

حسینی‌استرآبادی (میرداماد)، سید‌محمد‌باقر بن محمد. مصنفات میرداماد. ج۱. تصحیح: عبدالله نورانی. چ1، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381ش.

حسینی‌استرآبادی (میرداماد)، سید‌محمد‌باقر بن محمد. مصنفات میرداماد (الافق‌المبین). ج۲. تصحیح: عبدالله نورانی. تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1385ش.

حلی، حسن بن یوسف. کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد. تحقیق: آیت‌الله حسن زاده الآملی. الطبعة السابعة، قم: مؤسسة نشر الإسلامی، ١٤١٧ق.

سرهندی، بدرالدین احمد ابن عبد الاحد فاروقی. المکتوبات. تحقیق: عبدالله احمد حنفی مصری. قاهره: مکتبة النیل، بی‌تا.

شیرازی، قطب‌الدین. حاشیة على حل مشکلات الاشارات والتنبیهات. کتابخانۀ دانشگاه کمبریج (Cambridge University Library): نسخۀ خطی شمارۀ (MS Or.1011)، 760ق.

شیرازى، قطب‌الدین. درة التاج‏. تصحیح: سیدمحمد مشکوة. چ۳، تهران: انتشارات حکمت‏، 1369ش.

شیرازى، قطب‌الدین. شرح حکمة الاشراق. تصحیح: عبدالله نورانى [و] مهدى محقق‏. چ۱، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، 1383ش.

طوسی، نصیرالدین. اجوبة المسائل النصیریة. تصحیح: عبدالله نورانى. چ۱، ‏تهران: پژوهشگاه علوم انسانى‏، 1383ش‏.

طوسی، نصیرالدین. آغاز و انجام (به‌ضمیمۀ تعلیقات). شارح: حسن حسن زاده آملی. چ۴، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374ش.

طوسی، نصیرالدین. تلخیص المحصل. تصحیح: عبدالله نورانی. تهران: دانشگاه تهران و مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، 1359.

طوسی، نصیرالدین. مصارع المصارع. ﻗﻢ: مکتبه آیة‌الله اﻟﻤﺮﻋﺸﻰ، 1405ق.

قوشجی، علاءالدین. شرح تجرید الکلام فی تحریر عقاید الاسلام. با حواشی دوانی، لاهیجی، میرزاجان و غیاث‌الدین دشتکی. چاپ سنگی، به‌خط: کلب علی ابن عباس قزوینی، 1285ش.

32. Broad, Charlie Dunbar. Scientific Thought. London: Kegan Paul, 1927.
33. Dieks, Dennis.“Time in Special Relativity”. In: Ashtekar, Abhay, and Vesselin Petkov,
eds. Springer Handbook of Spacetime, pp. 91–113, Springer, 2014.
34. Einstein, Albert. Relativity: The Special and the General Theory. 100th Anniversary
Edition, With commentaries and background material by Hanoch Gutfreund and Jurgen
Renn. The translation by Robert W. Lawson. Princeton University Press, 2015.
35. Einstein, Albert and Leopold Infeld. The Evolution of Physics: The Growth of Ideas
from Early Concepts to Relativity and Quanta. Cambridge University Press, 1938.
36. Gödel, Kurt. "A Remark About the Relationship Between Relativity Theory and
Idealistic Philosophy". In: Albert Einstein: Philosopher-Scientist, Volume VII in the
Library of Living Philosophers. Edited by Schilpp, Paul Arthur. pp. 555-62, New York:
MJF Books, 1970.
37. Hare, Caspar. "Time-The Emotional Asymmetry". In: A Companion to the Philosophy
of Time, Edited by Heather Dyke and Adrian Bardon, pp. 507-520, Wiley–Blackwell,
2013.
38. Iacona, Andrea. “The Metaphysics of Ockhamism”. In: Santelli, Alessio, ed.
Ockhamism and Philosophy of Time: Semantic and Metaphysical Issues Concerning Future
Contingents. Vol. 452, pp. 131-146, Springer Nature, 2022.
39. Kennedy, John Bernard. Space, Time and Einstein: An introduction. Acumen Publishing,
2003.

40. Sider, Theodore. Four-Dimensionalism: An Ontology of Persistence and Time. Oxford
University Press, 2002.