بررسی سبک‌شناسانۀ ژانر منشآت در دورۀ گذار (قاجاری)

جستارهای نوین ادبی

مقاله 4، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 223، اسفند 1402، صفحه 75-103   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.84188.1518

نویسندگان

سید مهدی زرقانی^{* 1}؛ ثریا مؤمنی²

¹استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

دورۀ موسوم به قاجار در تاریخ ادبی ایران یک دورۀ گذار است که در خلال حدود یک‌صد و پنجاه سال، تمام جنبه‌های فکری، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، عقیدتی و ادبی ایرانیان از وضعیت موسوم به سنّتی به وضعیت موسوم به متجدّد تغییر کرد. در این میان، نثر فارسی نیز بعد از یک دوره تصنّع و تکلّف با ورود به دورۀ گذار تحوّلات سبکی عمده‌ای را از سر گذراند. منشآت، ژانری است که در کنار برخی دیگر از ژانرها نقش حلقۀ واسط بین سنّت منشآت‌نویسی گذشته و سنّت نامه‌نگاری مدرن را بازی می‌کند. حرکت بر خط تحوّلی این ژانر، در حد خودش، مسیر تحوّل نثر فارسی را از فضاهای سنّتی به فضاهای جدید به تصویر می‌کشد. مسألۀ اصلی مقاله، حرکت بر مسیر همین خط است. ما در بازۀ زمانی موردنظر بر اساس معیارهای تنوّع زمانی، ژانری و میزان تأثیرگذاری نمونه‌هایی از منشآت و نامه‌ها را انتخاب کردیم و با بررسی تک تک آن‌ها در سه سطح زبانی، ادبی و انگاره‌ای سعی کردیم مسیر تحوّل نثر فارسی را در خط ژانری منشآت ترسیم کنیم. نتایج نشان می‌دهد حرکت از عربی‌گرایی به فارسی‌گرایی، از جملات طولانی مرکّب به جملات کوتاه ساده، غیبت تدریجی آرایه‌های بدیعی از متن و حرکت از سازۀ فکری «شاه –خدا» به «شاه – انسان» در ژانر منشآت صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

منشآت؛ سبک‌شناسی؛ تحوّل ژانر؛ دورۀ قاجار

مراجع

آرین‌پور، ی. (1382). از صبا تا نیما. جلد اوّل. تهران: انتشارات زوّار.

استعلامی، م. (1351). بررسی ادبیّات امروز. تهران: کتاب‌فروشی زوّار.

افشار، ا. (1330). نثر فارسی معاصر از صدر مشروطیّت تا معاصر. با مقدمّۀ سعید نفیسی. تهران: کانون معرفت.

بی نا. (1200ق). بساط نشاط. نسخۀ خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی. شمارۀ 78867.

بقایی نایینی، ج. (1361). تذکرۀ سخنوران نایین. زیر نظر ایرج افشار. بی نا.

بهار، م. ت. (1337). سبک‌شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــ. (1379). نامه‌های بهار. به کوشش علی میرانصاری. تهران: انتشارات سازمان اسناد ملّی ایران.

جهانگرد، ف. (1390). رویکرد انتقادی به مبنای دگردیسی انواع نثر ادبی در عصر قاجار. نقد ادبی. 4. (15)، 61-86.

خاتمی، ا. (1374). پژوهشی در نثر و نظم دورۀ بازگشت ادبی. تهران: مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پایا.

دولت‌آبادی، ع. (1333). تاریخ تحوّل نثر فارسی معاصر. تهران: چاپ فرهنگ.

دهخدا، ع.ا. (1358). نامه‌های سیاسی. به کوشش ایرج افشار. تهران: انتشارات روزبهان.

دریاگشت، م.ر. (1379). سفینة الفرامین (سفینة الانشا) مجموعۀ منشآت و مکاتیب میرزامحمّد منشی نایینی «فروغ». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. (32).

روستایی، م و دیگران. (1399). منشآت‌نویسان صاحب‌سبک در ادبیات دیوانی ایران (بازگشت ادبی تا عصر ناصری). فصل‌نامۀ تاریخ ادبیّات.13(1).

سبحانی، ت.هـ.. (1395). تاریخ ادبیات ایران. تهران: انتشارات زوّار.

شریفی، س.ک.، و دیگران. (1399). تحوّلات نثر فارسی در مکتب بازگشت ادبی. پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی. 11(4)،54-33.

شمیسا، س. (1396). تاریخ تطوّر نثر فارسی. تهران: انتشارات سمت.

صبور، د.(1384). از کاروان حلّه؛ دیداری با نثر معاصر فارسی. تهران: سخن.

صفا، ذ.ا. (1364). مختصری در تاریخ تحوّل نظم و نثر پارسی. تهران: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.

ـــــــــ. (1347). نثر فارسی از آغاز تا عهد نظام الملک طوسی. تهران: انتشارات کتاب‌فروشی ابن‌سینا.

صفایی، ا. (بی تا). نهضت ادبی در ایران عصر قاجار. تهران: کتاب‌فروشی ابن‌سینا.

عارف قزوینی، ا. (1396). نامه‌های عارف قزوینی. به کوشش مهدی به خیال. تهران: انتشارات هرمس.

ـــــــــــــــــ. (1399). نامه‌های عارف قزوینی. مهدی نورمحمّدی. تهران: انتشارات نگاه.

فرهادمیرزا. (1369). منشآت. به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: انتشارات علمی.

قبادی، ح.(1383). بنیادهای نثر معاصر فارسی. تهران: پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.

قائم‌مقام فراهانی، ا.(1386). منشآت. به کوشش سیّد بدرالدّین یغمایی. تهران: مؤسسۀ انتشارات نگاه.

کامشاد، ح.(1384). پایه‌گذاران نثر جدید فارسی. تهران: نشر نی.

گرّوسی، ح.ع. (1373). گزارش‌ها و نامه‌های دیوانی و نظامی. به کوشش ایرج افشار. مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.

محمودمیرزا قاجار. (1246ق). پروردۀ خیال. نسخۀ خطی کتابخانۀ ملّی. شمارۀ 1066774.

بی نا. (بی تا). مراسلات تاج‌الدّوله. نسخۀ خطی کتابخانۀ ملّی. شمارۀ 17034-5.

بی نا. (1232ق). مراسلات عاشق و معشوق ستمگر. نسخۀ خطی کتابخانه ملّی، شمارۀ 814589.

مردانی، ف.(1377). ترسّل و نامه‌نگاری در ادب فارسی، کیهان فرهنگی. (147)،37-43.

مظهری آزاد، ح. (1399). ترسّلات و مکاتیب در آثار منثور فارسی؛ دورۀ صفویه تا پهلوی اوّل. تهران: گنجور.

مظهری آزاد، ح.، و شایگان، م. (1399). ویژگی‌های زبانی، نگارشی و دستوری نامه‌های عهد قاجار؛ با محوریت بررسی قائم‌مقام و امیرکبیر. مطالعات ادبیات تطبیقی. 14 (54)، 149-172.

نایینی، م. (1377). سفینة الفرامین «سفینة الانشا»، به اهتمام محمّد گلبُن. تهران: انتشارات پیغام.

نشاط اصفهانی، ع. (بی تا)، کلیّات دیوان. تهران: انتشارات کتابفروشی محمودی.