تحلیل کارکردها و کاربردهای موقعیت داستانی: «مطالعۀ موردی: رمان شازده احتجاب»

جستارهای نوین ادبی

مقاله 6، دوره 56، شماره 4 - شماره پیاپی 223، اسفند 1402، صفحه 131-155   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.85580.1531

نویسنده

مهرداد اکبری گندمانی^*

دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

این پژوهش به کارکردها و کاربردهای موقعیت داستانی می‌پردازد و نشان می‌دهد موقعیت، فراتر از جنبۀ پس‌زمینه‌ایِ خود می‌تواند نقشی فعّال، به‌عنوان عنصری تأثیرگذار، در داستان داشته باشد. موقعیت داستانی، هم در شکل‌گیری لایه‌های معنایی داستان مشارکت می‌کند و هم در ساخت‌یابیِ ساختار آن دخیل است. درک حال و هوای داستان نیز ممکن است به‌طور مستقیم وابسته به موقعیت داستانی باشد. گاهی موقعیت، با تحت تأثیر قرار دادن شخصیت‌ها، بر فرآیند رشد یا سرکوب آن‌ها نقش دارد. همچنین، در مواردی، با ایجاد تنش و کشمکش برای شخصیت‌ها بر طرح داستان تأثیر می‌گذارد. موقعیت داستانی، در بسیاری از داستان‌ها، جنبه‌ای نمادین یا استعاری پیدا می‌کند و می‌تواند بر ایده‌ها و مضمون‌های کلّی‌تر داستان دلالت داشته باشد. در رمان شازده احتجاب نیز موقعیت داستانی نقشی مهم و اساسی دارد؛ تا آنجا که به‌اندازۀ شخصیت‌ها و گاهی بیش از آن‌ها در شکل‌گیری روایت‌های درونِ رمان دخالت دارد. سرنوشت شخصیت‌های داستان شازده احتجاب، چه در گذشته و چه در اکنونِ داستان، به‌شدت به موقعیت گره خورده است؛ به‌نحوی‌که رها شدن از یک موقعیت به معنای تغییری بزرگ در زندگی شخصیت‌ها تلقی می‌گردد. پرسش اساسی این پژوهش آن است که موقعیت داستانی چه کارکردها و کاربردهایی در داستان می‌تواند داشته باشد؟ سپس، به‌عنوان مطالعه‌ای موردی، در پی آن است که نقش موقعیت را در داستان شازده احتجاب بررسی کند و درنهایت نشان می‌دهد در این رمان، موقعیت داستانی عنصری است که اهمیت ساختاری و معنایی دارد.

کلیدواژه‌ها

موقعیت داستانی؛ ساختار روایت؛ شازده احتجاب

مراجع

احمدیان، ا.، و فیروزی مقدم، م.، و سلیمانیان، ح.، و صادقی منش، ع. (1401). بازشناخت گوتیک در ادبیات فارسی با تیکه بر رمان و نمایش شازده احتجاب گلشیری. مطالعات هنر اسلامی. 19 (46). 24‑7.

برمن، م. (1379). تجربۀ مدرنیته. ترجمه مراد فرهادپور. انتشارات طرح نو.

حیدری، م.، و شریفی ابنوی، م. (1400)، تأثیر اگزیستانسیالیسم بر نخستین رمان‌های مدرن فارسی، پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت، 24(10) . 59-78.

غیورفر، ع.، و کاظمی، س، ا. (1401). بررسی مفهوم فضا در ادبیات داستانی هوشنگ گلشیری بر اساس آراء اگزیستانسیالیستی ژان پل سارتر؛ نمونۀ موردی: داستان شازده احتجاب. ماهنامۀ پژوهش در هنر و علوم تخصصی، سال هفتم، شماره 11 (پیاپی: 50)، بهمن 1401.

گلشیری، ه. (1397). شازده احتجاب. چاپ پانزدهم. انتشارات نیلوفر.

یزدخواستی، ح.، و مولودی، ف. (1391). خوانشی «لکانی» از شازده احتجاب گلشیری. ادب‌پژوهی. شمارۀ بیست و یکم. پاییز 1391.

Bakhtin, M. (1981). The Dialogic Imagination: Four Essays. University of Texas Press.

Bickham, J. (1998). Elements of Fiction Writing - Scene & Structure. Penguin Group (USA) LLC

Birkerts, S. (2017). The Art of Time in Memoir: Then, Again. Graywolf Press.

Brooks, C. (1948). The Well-Wrought Urn: Studies in the Structure of Poetry. Reynal & Hitchcock.

Burroway, J. (2014). Imaginative Writing: The Elements of Craft. Longman Publishing Group.

Campbell, J. (1949). The hero with a thousand faces. Pantheon Books.

Cohen, B. (1987). Spatial Metaphors in Literature: Configurations of Space in Narrative Discourse. Routledge.

Foster, T. C. (1995). How to Read Literature Like a Professor: A Lively and Entertaining Guide to Reading Between the Lines. HarperCollins.

Foster, T. (2016). The Function of Setting in the Short Story. Explicator, 74(2), 89-91.

Foucault, M. (1977). Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Penguin.

Gardner, M. (1984). Codes, ciphers, and secret writing. Dover Publications. Lnc. New York.

Hawthorne, N. (1851). The House of the Seven Gables. Boston: Ticknor, Reed, and Fields.

Huang, Y. (2020). The Symbolic Function of Setting in Literature. Advances in Social Science, Education and Humanities Research, 442, 68-71.

Hutcheon, L. (1989). The Politics of Postmodernism. Routledge.

Morrison, T. (1977). Song of Solomon. New York: Alfred A. Knopf.

Kolbert, E. (2018). The Sixth Extinction: An Unnatural History. Henry Holt and Company.

McHale, B. (1987). Postmodernist Fiction. Routledge. London.

Smith, J. (2018). The function of setting in narrative fiction. Narrative Journal, 14(2), 50-60.

Sorrentino, M. (2017). The Role of Setting in Character Development. Writer's Digest, 97(6), 66‑67.

Todorov, T. (1969). The fantastic: A Structural Approach to a Literary Genre. Cornell University Press.

Vogler, C. (1998). The Writer's Journey: Mythic Structure for Writers. M. Wiese Productions.

Wang, Y. (2017). The Role of Setting in Historical Romance. Journal of Popular Romance Studies, 7(1), 91-95.

Waugh, P. (1984). Metafiction: The Theory and Practice of Self-conscious Fiction. Routledge.