بررسی میزان آب برداشتی از منابع سطحی و مصرف مفید آب در بخش کشاورزی استان خوزستان

فصلنامه آب و توسعه پایدار

مقاله 5، دوره 10، شماره 4 - شماره پیاپی 30، اسفند 1402، صفحه 41-48   

نوع مقاله: فنی و ترویجی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jwsd.v10i4.2306-1253

نویسندگان

محمد خرمیان^{* 1}؛ پیمان ورجاوند²

¹استادیار پژوهش بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی صفی‌آباد، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، دزفول، ایران

²استادیار پژوهش بخش تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، اهواز، ایران

چکیده

این مطالعه با هدف ارزیابی الگوی کشت رایج استان خوزستان در سال آبی نرمال (سال زراعی 99-1398) از دیدگاه مدیریت برداشت آب از منابع سطحی صورت گرفت. برای این منظور تبخیرتعرق واقعی محصولات از نسبت عملکرد موجود محصولات مختلف (طبق آمارنامه کشاورزی سال 99-1398) به عملکرد پتانسیل (بیشترین عملکرد طبق آمارنامه‌های کشاورزی)، و با به‌کارگیری سامانه برخط نیاز آبی کشور براساس اطلاعات هواشناسی 10 ساله محاسبه شد. نتایج نشان داد که کل برداشت آب از منابع سطحی برای سطح زیرکشت سال زراعی 99-1398 (به استثنای گلخانه‌ها، دام و طیور و برخی محصولات با سطح اندک)، 18856 میلیون مترمکعب بوده که مصرف واقعی (نیاز خالص آبیاری)  آن 4310 میلیون مترمکعب برآورد شد. درصورتی‌که داده‌های سند ملی خشکسالی مبنا قرار گیرد، مجموع مصرف کشاورزی و محیط زیست با درجه اعتماد 80 درصد در حوضه کارون بزرگ  و کرخه به ترتیب 36 و 23/8 درصد کمتر از آورد رودخانه‌ها بود؛ حال آنکه در حوضه جراحی به 72- درصد کاهش یافت که بیانگر عدم تأمین حداقل نیاز محیط‌زیست است. باید توجه داشت که آورد رودخانه کرخه نسبت به کارون دارای رفتار نوسانی شدیدتر بوده که این رفتار در تحلیل خطی میانگین آوردها قابل پیش‌بینی نیست و در خشکسالی‌ها کمتر از عدد یاد شده است. از این رو برنامه‌ریزی پویا در زمینه تغییر الگوی کشت، ارائه انواع بیمه‌های خشکسالی، اجرای زیرساخت‌های خرید موقت حق‌آبه توسط دولت و دیگر سیاست‌های حمایتی در حوضه‌هایی مانند کرخه که رفتار نوسانی شدید دارد پیشنهاد می‌شود. 

کلیدواژه‌ها

خوزستان؛ خشکسالی؛ حوضه آبریز؛ الگوی کشت

مراجع

ایرنا. (1400).  جیره‌بندی آب کشاورزی در رودخانه کرخه. کد خبر 84656634. https://irna.ir/xjHzVr
احمدی، کریم، عبادزاده، حمیدرضا، حاتمی، فرشاد، عبدشاه، هلدا، و کاظمیان، آرزو. (1399). آمارنامه کشاورزی سال 1398، جلد سوم: محصولات باغبانی. وزارت جهاد کشاورزی، معاونت برنامه‌ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات، تهران، ایران.
احمدی، کریم، عبادزاده، حمیدرضا، حاتمی، فرشاد، محمدنیا افروزی، شهریار، اسفندیاری‌پور، الهام، و عباس‌طاقانی، رضا. (1400). آمارنامه کشاورزی سال 99-1398، جلد اول: محصولات زراعی. وزارت جهاد کشاورزی، معاونت برنامه‌ریزی و اقتصادی، مرکز فناوری اطلاعات و ارتباطات، تهران، ایران.
بنی‌حبیب، محمد ابراهیم، نجفی‌مرغملکی، سجاد، و شبستری، محمدهادی. (1398). مدل برنامه‌ریزی یکپارچه منابع آب برای بررسی و پیش‌بینی تأمین حقابه زیست‌محیطی هورالهویزه از حوضه‌های آبریز ترکیه، عراق و ایران. مجله پژوهش آب ایران، 13(32-1)، 115-126.
بی‌نام. 1400. برنامه سازگاری با کم آبی خوزستان. ویرایش چهارم (نهایی). کارگروه ملی سازگاری با کم آبی. 66 صفحه.
حمادی، کاظم، نوذریان، لیلا، و حسونی‌زاده، هوشنگ. (1394). محاسبه نیاز آب زیست‌محیطی حوضه کارون بزرگ و زیرحوضه آبریز کارون علیا. دو فصلنامه تخصصی علوم و مهندسی آب، 5(11)، 35-45.
زوله، مهرداد، و جمشیدی، امین رضا. (1390). اهمیت الگوی کشت در جهت توسعه پایدار کشاورزی و ارائه راهکارهای مناسب برای اصلاح آن. اولین همایش ملی راهبردهای دستیابی به کشاورزی پایدار، 5 خرداد ماه، اهواز، ایران.
سالیانی، طوبی. (1375). طراحی الگوی کشت در طرح‌های توسعه منابع آب با استفاده از تکنیک برنامه‌ریزی خطی در نرم‌افزار EXCEL. نشریه اقتصاد کشاورزی و توسعه، 4(15)، 91-110.
سلامتی، نادر، ورجاوند، پیمان، آبسالان، شکراله، عزیزی، آذرخش، گوشه، سید محی‌الدین، حبیبی‌اصل، جعفر، نادری، احمد، جعفرنژادی، علی‌رضا، و لک‌زاده، ایرج. (1397). ارزیابی راندمان توزیع در شبکه‌های آبیاری استان خوزستان. موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، کرج، ایران. شماره فروست 54030.
شاهدی، مهری، و طالبی حسین‌آباد، فاطمه. (1395). یادداشت تحلیلی: آشنایی با مفاهیم پایه در سیستم منابع آب. نشریه آب و توسعه پایدار، 3(2)، 117-119. Doi: 10.22067/JWSD.V3I2.63304
عباسی، فریبرز، سهراب، فرحناز، و عباسی، نادر. (1395). ارزیابی وضعیت راندمان آب آبیاری در ایران. مجله تحقیقات مهندسی سازه‌های آبیاری و زهکشی، 17(67)، 113-128. doi: 10.22092/aridse.2017.109617
عزیزی، آذرخش، ورجاوند، پیمان، آبسالان، شکراله، سلامتی، نادر، گوشه، سیدمحی‌الدین.، حبیبی‌اصل، جعفر، نادری، احمد، جعفرنژادی، علی‌رضا، و لک‌زاده، ایرج. (1398). ارزیابی راندمان انتقال در شبکه‌های آبیاری مدرن و سنتی استان خوزستان. موسسه تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، کرج، ایران. شماره فروست 56728.
علیزاده، امین. (1381). طراحی سیستم‌های آبیاری، جلد اول. انتشارات دانشگاه امام رضا (ع). چاپ پنجم. مشهد، ایران. 
فرج‌نیا، اصغر، و احمدی‌عدلی، رسول. (1390). اصلاح الگوی کشت دشت تبریز و کاهش مصرف آب گامی مؤثر در مقابله با بحران دریاچه ارومیه. یازدهمین سمینار سراسری آبیاری و کاهش تبخیر، 18 بهمن ماه، کرمان، ایران.
کریمی، سامان، سالاری‌جزی، میثم، و قربانی، خلیل. (1396). برآورد جریان زیست‌محیطی رودخانه با استفاده از روش‌های هیدرولوژیکی تنانت، تسمن، انتقال منحنی تداوم جریان و مدل ذخیره رومیزی. مجله اکوهیدرولوژی، 4(1)، 177-189. 
مادح‌خاکسار، آزاده، و آینه‌بند، امیر. (1390). طراحی زراعی-اقتصادی الگوی کشت شبکه آبیاری و زهکشی هندیجان با تأکید بر منابع آب. نشریه پژوهش‌های زراعی ایران، 9(1)، 28-38.  doi: 10.22067/GSC.V9I1.10492
محمدی، حمید، سرگزی، علی‌رضا، و سارانی، ولی‌اله. (1398). بررسی اثر افزایش کارایی مصرف آب بر تغییر الگوی کشت با تأکید بر اهداف سیاست‌گذاران و زیست محیطی در استان فارس. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 21(10)، 145-158.‎ doi: 10.22034/JEST.2019.15616
مردی، م. (1401). برنامه الگوی کشت محصولات زراعی سال 1402-1401 در استان خوزستان. جلد اول، ویرایش پنجم. 38 صفحه.
مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. (1394). مطالعات آمایش استان خوزستان. سازمان برنامه و بودجه استان خوزستان، اهواز، ایران.
مولوی، حسین، لیاقت، عبدالمجید، و نظری، بیژن. (1395). ارزیابی سیاست‌های اصلاح الگوی کشت و مدیریت کم‌آبیاری با استفاده از مدل‌سازی پویایی سیستم (مطالعه موردی: حوضه آبریز ارس). مجله مدیریت آب و آبیاری، 6(2)، 217-236. ‎ doi: 10.22059/JWIM.2017.63781
نصابیان، شهریار، محمدی، حمید، و کیخا، علی‌رضا. (1393). تأثیر اصلاح الگوی کشت بر کاهش کود و آب فعالیت‌های کشاورزی: مطالعه موردی استان فارس.‎ نشریه علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، 16(3)، 75-91.
Arthi, T., Lalitha, R., & Vallalkannan, S. 2018. Yield, crop response factor andwater productivity of paddy under deficit irrigation condition. Res. J. Agric. Sci., 9, 291-295. doi: 4918-0702-2018-071
Doorenbos, J., & Kassam, A.H. (1979). Yield response to water. Irrigation and drainage paper, 33, 257.
Elnmer, A., Khadr, M., & Zeidan, B.A. (2015). Optimal water productivity of crop pattern in central Nile delta, Egypt. In Proceedings of the 18th International Water Technology Conference (IWTC18), Sharm ElSheikh, Egypt. (pp. 12-14).
Eriyagama, N., Smakhtin, V., & Udamulla, L. (2020). How much artificial surface storage is acceptable in a river basin and where should it be located: a review. Earth-Science Reviews, 208, 103294. doi: 10.1016-2020-103294
Fernández García, I., Lecina, S., Ruiz-Sánchez, M.C., Vera, J., Conejero, W., Conesa, M.R., Domínguez, A., Pardo, J.J., Léllis, B.C., & Montesinos, P. (2020). Trends and challenges in irrigation scheduling in the semi-arid area of Spain. Water, 12(3), 785. doi: 10.3390/w12030785
Mahesh, R. (1999). Causes and consequences of change in cropping pattern: A location-specific study (p. 56). Kerala Research Programe on Local Level Development, Centre for Development Studies.
Rawabdeh, H., Shatanawi, M., Scardigno, A., & Todorovic, M. (2010). Optimization of the cropping pattern in Northern and Southern part of the Jordan Valley under drought conditions and limited water availability. Economics of Drought and Drought Preparedness in a Climate Change Context. Options Méditerranéenes Série A, 95, 199-206.
Steinmetz, M., & Sundqvist, N. (2014). Environmental impacts of small hydropower plants-a case study of Borås Energi och Miljö’s hydropower plants. Master of Science thesis. Chalmers University of Technology, Gothenburg, Sweden.
USDA. (1997). Irrigation Guide. Natural Resources Conservation Service, (September), 754.