سه «علیت» بر مبنای سه سیر فلسفی

جستارهایی در فلسفه و کلام

مقاله 4، دوره 55، شماره 2 - شماره پیاپی 111، اسفند 1402، صفحه 69-88   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/epk.2023.81520.1222

نویسنده

علی بابایی^*

گروه فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه تبریز

چکیده

به نظر می­آید مهم­ترین مبحثی که متناسب با سه سیر فلسفه­ی صدرایی دچار تحول شده است مبحث علیت است که ابعاد و فروعِ بسیاری دارد و در زمینه­های مختلف با تحول­های یاد شده همراهی می­کند؛ ما در این مقاله پنج موضوعِ مقدماتی مبحث علیت را بر مبنای سه سیر فلسفی مورد بررسی قرار می­دهیم؛ به عنوان مثال در موضوعِ مفاد علیت، متناسب با نگاهِ غیرِ وجودی و ماهیت­محور، سه نحو بیانِ «هر موجودی، هر حادثی و هر ممکنی (به امکان ماهوی)» نیاز به علت دارد» قابلِ طرح است؛ حال آن­که بر مبنای سیر دوم مفاد اصل علیت به نحو «هر ممکنی (به امکان فقری) محتاج به علت است» مطرح است و متناسب با سیر سوم «هر شأنی وابسته به ذی­شأن است» قابل بیان می­باشد؛ در باقی موضوعات نیز چنین تناسب­هایی وجود دارد که در مقاله­ی حاضر به آن پرداخته­ایم. 

کلیدواژه‌ها

علیت؛ اصالت ماهیت؛ اصالت وجود وحدت تشکیکی؛ اصالتِ وجود وحدت شخصی؛ سه سیر فلسفی

مراجع

ابن سینا، حسین بن عبد الله، (1381)، الإشارات و التنبیهات، قم: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب‌ ق‍م‌ (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب‌ الإع‍لام‌ الإس‍لامی‌‌).

الهی قمشه‌ای، مهدی، (1363)، حکمت الهی عام و خاص، تهران: اسلامی.

الهی قمشه‌ای، مهدی، حکمت الهی عام و خاص، صفحه: ۵۵، اسلامی، تهران - ایران، 1363 ه.ش.

بابایی, علی, موسوی, سید مختار. (1401). سه مرتبه حرکت بر مبنای سه سیر فلسفی ملاصدرا: حرکت طبیعی، حرکت جوهری، تجدد امثال. مجله پژوهش های فلسفی (دانشگاه تبریز), 16(38), 119-153.  

بابایی, علی. (1399). حق تعالی تنها جوهر هستی سیر تحول جوهر و عرض بر مبنای سه مرتبه‌ی سیر فلسفی ملاصدرا. فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز, 20(75), 1-20

بابایی، علی، موسوی سید مختار، (1400)، «مسئله «زمان» در سه مرتبه سیر فلسفی صدرالمتألهین»، معرفت فلسفی، سال نوزدهم، شماره اول، پیاپی 73، ص 49ـ64

بیاضی، احمد بن حسن. (1368)، محقق یوسف عبدالرزاق. إشارات المرام من عبارات الإمام، قاهره: شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی و اولاده.

جوادی آملی، عبدالله، (1382)، رحیق مختوم، ج8، قم: نشرِ اسراء.

جوادی آملی، عبدالله، (1386)، رحیق مختوم، ج7، قم: نشرِ اسراء.

حسن زاده آملی، حسن، (1387)، شرح فارسی الأسفار الأربعة (حسن‌زاده)، قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).

حلی، حسن بن یوسف/ طوسی، نصیرالدین، محمد بن محمد، (1413)، کشف المراد فی شرح تجرید الإعتقاد، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.

سبزواری، هادی بن مهدی، (1369)، شرح المنظومة (تعلیقات حسن زاده)، ج2، تهران: نشر ناب.

سعادت مصطفوی, سیدحسن, بهشتی نژاد, سیدمیثم, علی زاده, بیوک. (1392). بازسازی سیرِ سه مرحله ای مبحث علیّت در حکمت متعالیه. دوفصلنامه علمی حکمت صدرایی, 2(1), 19-30.

سهروردی، یحیی بن حبش، (1372)، المشارع و المطارحات (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج1، تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).

شمس، حسین، (1386)، قم – ایران: ب‍وس‍ت‍ان‌ ک‍ت‍اب‌ ق‍م‌ (مرکز النشر التابع لم‍ک‍ت‍ب‌ الإع‍لام‌ الإس‍لامی‌‌).

طباطبایی، محمد حسین، (بی‌تا)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج4، تهران: صدرا.

عبودیت، عبدالرسول، (1388)، در آمدی به نظام حکمت صدرایی، ج1، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

عبودیت، عبدالرسول، (1399)، حکمت صدرایی به روایت علامه طباطبایی: مبحث علت و معلول: احکام عام، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

عشاقی اصفهانی، حسین، (1382)، وعایة الحکمة فی شرح نهایة الحکمة، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.

مصباح، محمد تقی، (1366)، آموزش فلسفه، ج2، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی. معاونت فرهنگی.

مصباح، محمد تقی، (1386)، شرح الهیات شفاء (شفا)، ج1، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

مصلح، جواد، (1385)، إیضاح المقاصد فی حل معضلات کتاب الشواهد، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

مطهری، مرتضی، (1376)، اصول فلسفه و روش رئالیسم (جلد سوم) (مجموعه آثار استاد شهید مطهری)، جلد: ۶، تهران: صدرا، تهران.

مظفر، محمد حسن. ( 1422)، دلائل الصدق لنهج الحق، قم: مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1360)، الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1366)، تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1368)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، قم: مکتبة المصطفوی.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1380)، ترجمه مبدا و معاد (صدرالمتالهین )، قم: دانشگاه قم، انتشارات اشراق.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1382)، شرح و تعلیقه صدر المتالهین بر الهیات شفا (ملاصدرا)، ج1، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران - ایران، 1382 ه.ش.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، (1382)، شرح و تعلیقه صدر المتالهین بر الهیات شفا (ملاصدرا)، ج2، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، مصلح، جواد (1383)، ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیة، تهران: انتشارات سروش.

ملاصدرا، محمد بن ابراهیم، نوری، علی بن جمشید (حاشیه)، (1363)، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.

میر داماد، محمد باقر بن محمد، (1381)، مصنفات میر داماد، ج2، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران – ایران.