اعتبار قطع و رواداری نقض آن

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 9، دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 140، اردیبهشت 1404، صفحه 207-230   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.84699.1660

نویسنده

سیدمحمدحسن مومنی^*

استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکدهٔ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران و استاد درس خارج فقه و اصول حوزهٔ علمیهٔ قم

چکیده

اکثر اصولیان بر این باورند که حجیت و اعتبار، ذاتیِ قطع طریقی و قطع، علت تامه برای آن است و امکان نقضِ حجیت و نهی شرعی از ترتیب اثردادن به قطع وجود ندارد؛ چراکه چنین چیزی به سلب ذاتیات از ذات باز می‎گردد و در واقع و یا در نگاه شخص قاطع به تناقض می‌انجامد. این پژوهش با روش تحلیلی‌توصیفی در پِی تثبیت این فرضیه است که باتوجه‌به احتمال جهل مرکب در قطع و همچنین تأخر جایگاه و تحققِ قطع از حکم شرعی و مقام واقع مقطوع و شأن حق‌الطّاعه، نهی شرعی از قطع، به‌سانِ قطع موضوعی بدونِ هیچ‌گونه محذوری پذیرفته است؛ چه اینکه چنین سلب حجیتی در شریعت واقع شده است؛ ازآن‌رو که وجوب متابعت، امر ذاتی قطع نبوده و مقتضای حق‌الطاعه و ناشی از حق مولویتی است که در توسعه و تضییق به ارادۀ شارع مقدس وابسته است و باوجود محتمل‌بودنِ انطباق قطع بر جهل مرکب و تأخر رتبۀ قطع از واقع وجودی امر مقطوع، وحدت موضوعی، به‌عنوانِ شرط لازم در تناقض هرگز محقق نمی‌شود.

کلیدواژه‌ها

قطع طریقی؛ قطع موضوعی؛ حجیت ذاتی؛ نهی از قطع؛ نهی ارشادی؛ نهی مولوی

مراجع

قرآن کریم

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. به‌تعلیق شیخ عباس زارعی سبزواری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌ششم، 1430ق.

آهنگران، محمدرسول. «تحکیم و تحلیل دیدگاه امام خمینی در نقد حجیت ذاتی قطع»، فقه و اصول دانشگاه فردوسی مشهد. ش86، بهار و تابستان1390، 9تا32.  10.22067/fiqh.v0i2.11100

احدی، علی، عسکر سلیمانی امیری، علیرضا صانعی. «قطع و یقین از منظر علم اصول و معرفت‌شناسی بر پایهٔ دیدگاه آخوند و علامه طباطبایی»، معارف عقلی. ش44، بهار و تابستان1401، 33تا56.

استرآبادی، محمدامین‌بن‌محمدشریف. الفوائد المدنیة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1426ق.

اسماعیلی، محمدعلی، سیدمحمدمهدی احمدی. «پژوهشی در حجیت ذاتی قطع در علم اصول»، مجلهٔ فقه. ش83، فروردین1394، 103تا130.  10.22081/jf.2015.22664

اصفهانی، محمدحسین. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة. قم: آل‌البیت. چاپ‌دوم، 1415ق.

امام، سیدمحمدرضا، عبدالله جوان. «بررسی دیدگاه امام خمینی پیرامون منشأ حجیت قطع»، نشریهٔ متین. ش72، آذر1395، 1تا17.  20.1001.1.24236462.1395.18.72.1.2

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. فرائد الاصول. قم: مجمع فکر اسلامی. چاپ‌نهم، 1428ق.

بجنوردی، حسن. منتهى الأصول. تهران: عروج. چاپ‌اول، 1380.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1405ق.

بحرانی، یوسف‌بن‌احمد. الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة. بیروت: دار المصطفی لإحیاء التراث. چاپ‌اول، 1423ق.

جزائری، سیدنعمت‌الله. شرح التهذیب. نسخۀ خطی، به‌نقل از فرائد الاصول. قم: مجمع فکر اسلامی. چاپ‌نهم، 1428ق.

حائری اصفهانی، محمدحسین‌بن‌عبدالرحیم. الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة. قم: دار إحیاء العلوم الاسلامیه. چاپ‌اول، 1404ق.

حائری یزدی، عبدالکریم. درر الفوائد. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌ششم، 1418ق.

حمیدی، محمدرضا، مجتبی صادقی. «بررسی حجیت قطع با رویکرد به مفهوم عقلایی حجیت»، نخستین همایش ملی واژه‌پژوهی در علوم اسلامی. یاسوج. 23تا39.  https://civilica.com/doc/508427

خوئی، ابوالقاسم. مصباح الاصول. به‌تقریر سیدمحمدسرور فاضل بهسودی. قم: داوری. چاپ‌پنجم، 1417ق.

رضوی قمی، سیدصدرالدین. شرح الوافیة. نسخۀ خطی در حاشیهٔ فرائد الاصول شیخ انصاری. قم: مجمع فکر اسلامی. چاپ‌نهم، 1428ق.

روحانی، سیدمحمد. منتقی الاصول. به‌تقریر عبدالصاحب حکیم. قم: دفتر آیت‌الله سیدمحمدحسینی روحانی. چاپ‌اول، 1413ق.‏

سبحانی، جعفر. المحصول فی الاصول. به‌تقریر محمدحسین حاج عاملی. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ‌اول، 1414ق.

سبزواری، هادی‌بن‌مهدی. شرح المنظومه. به‌تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی. به‌تحقیق مسعود طالبی. تهران: ناب. چاپ‌اول، 1369تا1379.

شاکری، بلال، سیدمحمدباقر قدمی، رضا میهن‌دوست. «نگاهی انتقادی به حجیت ذاتی قطع»، پژوهش‎های اصولی. ش27، 43تا70.

صابری، حسین، امیر محمودی، عبدالکریم عبداللهی. «واکاوی قطع و حجیت آن در آیات و روایات»، فقه و اصول. ش126، پاییز1400، 107تا127. 10.22067/jfu.v53i4.45786

صاحب‌جواهر، محمدحسن‌بن‌باقر. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ‌هفتم، 1404ق.

صدر، محمدباقر. دروس فی علم الاصول. بیروت: دار المنتظر. چاپ‌اول، 1405ق.

صفائی، محمدحسین، حسین واله. «ارزیابی از مواجههٔ معرفتی اصولی با اخباری ذیل مسئلهٔ حجیت ذاتی قطع»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی. ش27، تابستان1401، 305تا332.  10.22075/feqh.2021.23471.2876

طوسی، محمدبن‌حسن. العدة فی الاصول. قم: علاقه‌بندیان. چاپ‌اول، 1417ق.

عراقی، ضیاء‌الدین. نهایة الافکار. به‌تقریر شیخ محمدتقی بروجردی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌سوم، 1417ق.

قربان‌زاده، فاطمه. «بررسی حجیت ذاتی قطع و آثار آن»، مطالعات فقهی. ش1، اسفند1397، 49تا64.

کاشف‌الغطاء، جعفر. کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء. قم: بوستان کتاب. چاپ‌اول، 1420ق.

کلینی، محمدبن‌یعقوب. الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة. چاپ‌چهارم، 1407ق.

محقق سبزواری، محمدباقربن‌محمدمؤمن. ذخیرة العباد فی شرح الارشاد. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1247ق.

مفید، محمدبن‌محمد. الأمالی. قم: کنگرهٔ شیخ مفید. چاپ‌اول، 1413ق.

مؤمنی، محمدحسن. امامت از نگاه عقل و معرفت دینی. قم: دلیل ما. چاپ‌اول، 1392.

نائینی، محمدحسین. اجود التقریرات. به‌تقریر ابوالقاسم خوئی. قم: عرفان. چاپ‌اول، 1352.

نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. به‌تقریر محمدعلی کاظمی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.

نجفی اصفهانی، محمدرضا. وقایة الأذهان و الالباب و لباب اصول‌السنة و الکتاب. قم: آل‌البیت. چاپ‌اول، 1413ق.

نجفی، فرزانه. تحلیل مبانی حجیت قطع با تأکید بر نظرات شهید صدر. به‌راهنمایی محمد رضائی. همدان: دانشگاه بوعلی. تیر1396.

نجفی، فرزانه، محمد آقائی. «بررسی تطبیقی حجیت قطع از دیدگاه آخوند خراسانی، شهید صدر و امام خمینی»، پژوهش‌های حقوقی میان‌رشته‌ای. ش11، پاییز1401، 70تا83.

نیکوئی، مجید، حسین سیمائی صراف. «نقدی بر کاشفیت ذاتی قطع از واقع در پرتو معرفت‌شناسی جدید»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش20، خرداد1398، 373تا402.   10.22075/feqh.2018.11566.1414

هدایی، علیرضا. محمدرضا حمیدی. «بررسی امکان و وقوع منع متابعت از قطع با رویکرد به آرای امام خمینی»، پژوهشنامهٔ متین، ش66، بهار1394، 133تا159.

یزدی، محمدکاظم‌. حاشیة فرائد الاصول. به‌تقریر محمدابراهیم یزدی نجفی. قم: دار الهدی. چاپ‌اول، 1426ق.