سلسله‌مراتب طرح‌واره‌ای در پیکربندی اسم‌های مرکب برون‌مرکز کُردی سورانی در صرف ساختی بوی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 15، شماره 4 - شماره پیاپی 33، اسفند 1402، صفحه 107-137   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.86478.1230

نویسندگان

کورش کریمی¹؛ آرزو نجفیان^{* 2}؛ راضیه مهدی بیرقدار³؛ سیدمحمد حسینی معصوم⁴

¹دانشجوی دکتری زبان‌شناسی همگانی، گروه زبان‌شناسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²دانشیار زبان‌شناسی همگانی، گروه زبان‌شناسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

³استادیار زبانشناسی همگانی، گروه زبان‌شناسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

⁴دانشیار زبانشناسی همگانی، گروه زبان‌شناسی و زبان‌های خارجی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

جستار حاضر در تلاش است با اتخاذ روش تحلیلی _ توصیفی و بهره‌گیری از امکانات صرف ساختی بوی (2010) سلسله‌مراتبی طرح‌واره‌ای حاکم بر صورت‌بندی اسم‌های مرکب برون‌مرکز در کردی سورانی را کشف کرده و به مدلی کلی از نظام مفهوم‌ساز ناظر بر آن‌ها دست یابد. در وهلۀ نخست داده‌های پژوهش شامل 1400 اسم مرکب از فرهنگ‌های کردی- فارسی هه‌نبانه بورینه (شرفکندی، 1369) و فرهنگ فارسی- کردی دانشگاه کردستان (1393) به‌صورت تمام‌شمار استخراج شد. در مرحلۀ دوم با استفاده از آزمون هسته‌مندی و شمول معنایی اسکالیز و گویورا (2006) و همچنین شمّ زبانی دو تن از نگارندگان به‌عنوان گویشور بومی، 842 نمونه‌شدگی، یعنی بالغ بر 60 درصد از کل داده‌ها برون‌مرکز تشخیص داده شدند. سپس با استفاده از ابزار نظری پژوهش و اتکا بر نمونه‌شدگی‌های موردبررسی، یک کلان‌طرح‌واره، 12 طرح‌واره‌های میانی و 54 ریزطرح‌وارۀ حاکم بر اسم‌های مرکب برون‌مرکز، ترسیم شدند. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد صرف قرارگرفتن واژه ذیل عنوان برون‌مرکز به معنای گسیختگی در انگیزش و انسداد کامل رابطۀ میان صورت و معنا در تمامی موارد نبوده، بلکه این امر طیفی از ترکیب‌هایی با تیره‌گی معنایی کمتر تا ترکیب‌های مطلقاً تیره را در بر می‌گیرد. شایان ذکر است که وجود ترکیب‌های فاقد هستۀ اسمی را می‌توان نشانه‌ای دال بر عدم تأثیرپذیری مقولۀ واژ‌گانی برونداد از سازه‌های مشارکت‌کننده در ساخت به‌حساب آورده و این امر را در قالب تراوش مشخصه‌های طرح‌وارۀ حاکم بر نمونه‌شدگی‌های تحت تسلط تفسیر کرد. به‌بیان‌دیگر یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند طرح‌واره‌ها هم بر تعیین مشخصه‌های صوری ساخت و هم بر تعیین حدود معنایی آن‌ها تأثیرگذار هستند.

کلیدواژه‌ها

ترکیب برونمرکز؛ صرف ساختی؛ اسم‌های مرکب؛ کردی سورانی؛ سلسله‌مراتب طرحواره‌ای

مراجع

ایمانی، آوا؛ رفیعی، عادل؛ عموزاده، محمد. (1397). تحلیلی ساخت محور از ترکیبات نام اندام «دل» در زبان فارسی. پژوهش‌های زبانی. 9(2 ). 23-43.

  DOI: 10.22059/jolr.2018.69527

ایمانی، آوا؛ رفیعی، عادل. (1398). تحلیلی ساخت محور از ترکیبات نام اندام «سر» در زبان فارسی. زبان پژوهی. 11(33 ). 129-159.

 DOI: 10.22051/jlr.2018.19239.1506

ایمانی، آوا؛ رفیعی، عادل. (1398). چندمعنایی ترکیبات «چشم» در زبان فارسی: رویکرد صرف ساختی. زبان شناسی و گویش‌های خراسان (مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد). 11(2 (پیاپی 21) ). 115-140.  

DOI: 10.22067/jlkd.2019.39335

بامشادی، پارسا؛ انصاریان، شادی. (1399). نقش طرح‌واره‌های مرتبه دوم در تحلیل ساختارهای [اسم + شناسی/ نگاری/ کاوی] و صفت‌های متناظر آن‌ها در زبان فارسی. جستارهای زبانی. 11(1 (55) ). 301-328.

بهرامی خورشید، سحر؛ یزدانی مقدم، روزبهان. (1400). چندمعنایی در ترکیب‌های دارای ساخت [X be-VPRES]: تحلیلی در چارچوب نظری صرف ساخت. پژوهش‌های زبانی. 12(1). 27-47.

بهرامی خورشید، سحر؛ قندی، سعیده. (1399). بررسی واژه‌های مشتق مختوم به پسوند «آر» در زبان فارسی از منظر صرف ساخت. پژوهش‌های زبانی. 11(1 ). 25-48.  

DOI: 10.22059/jolr.2020.264867.666402

بهرامی خورشید، سحر؛ نامداری، اسما. (1398). بررسی افعال پیشوندی در زبان فارسی ازمنظر صرف ساخت. مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران. 7(25 ). 35-55.

DOI:  10.22126/JLW.1970.1072

دیوانی سنندج، نسترن؛ قطره، فریبا. (1402). تصریف فعل در کُردی سنندجی در چارچوب ساختواژ ساختی. مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران. 11 (2). صص 19-1.

DOI: 10.22126/JLW.2023.8471.1669

رزمدیده، پریا؛ شاهی راویز، محمدحسن. (1400). بررسی چندمعنایی فعل‌های مرکب فارسی با همکرد گرفتن بر اساس نظریه صرف ساختی. زبان شناسی گویش‌های ایرانی. 6(2 (پیاپی 9) ). 213-252.  

DOI: 10.22051/jlr.2022.40384.2177

رفیعی، عادل؛ ترابی، سارا (1393). وراثت و انگیختگی رابطۀ صورت و معنی در واژگان: نمونه‌هایی از واژه‌سازی زبان فارسی. علم زبان: سال ۲. شماره 3. پاییز و زمستان ۱۳۹۳  

DOI: 10.22054/ls.2014.3105

رفیعی، عادل؛ رضایی، حدائق. (1398). ساخت اسامی مشتق از پسوند «-گر» از منظر صرف ساختی. جستارهای زبانی. 10(3 (پیاپی 51)). 71-94.

DOI: 20.1001.1.23223081.1398.10.3.4.0

شاهوردی شهرکی، فاطمه؛ کرد زعفرانلو کامبوزیا، عالیه؛ دبیرمقدم، محمد؛ گلفام، ارسلان. (1398). دوگان سازی فعل در زبان فارسی در رویکرد صرف ساخت. مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران. 7(26 ). 73-89.

DOI: 20.1001.1.23452579.1398.7.3.5.2

شرفکندی، عبدالرحمن. (1369). فرهنگ کردی-کردی و کردی-فارسی: هه‌نبانه‌بورینه. تهران: انتشارات سروش.

صفری، علی؛ نیک نسب، لیلا. (1399). تحلیل واژه‌سازی زبان فارسی بر اساس نظریه صرف ساخت بنیاد: شواهدی از کلمات مرکب. زبان پژوهی. 12(36 ). 165-186.

DOI:  10.22051/JLR.2019.24205.1645

عباسی، زهرا. (1396). واژه‌های غیربسیط فارسی در صرف ساختی و صرف واژگانی. دو ماهنامۀ جستارهای زبانی. دورۀ 8 شمارۀ 3. صص: 93-67.

عظیم دخت، ذلیخا؛ رفیعی، عادل؛ رضایی، حدائق. (1397). تنوعات معنایی واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «یاب» در زبان فارسی: رویکرد صرف ساختی. پژوهش‌های زبان شناسی. 10(2 (پیاپی 19) ). 83-101.

DOI:  10.22108/JRL.2018.109178.1157

عظیم‌دخت، ذلیخا؛ رفیعی، عادل. (1398). واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «پز» با مفهوم عامل محور ازمنظر صرف ساختی. پژوهش‌های زبان شناسی تطبیقی. 9(17 ). 19-45.

DOI:  10.22084/RJHLL.2018.15816.1808

کریمی، کورش. نجفیان، آرزو. مهدی بیرقدار، راضیه و حسینی معصوم، سید محمد. (1402). بازخوانی مفهوم ترکیب در ساختواژه کردی سورانی: بررسی اسم‌های مرکب درون‌مرکز با رویکرد صرف ساختی. مطالعات زبان‌ها و گویش‌های غرب ایران. دورۀ 12. شمارۀ 1.

DOI: 10.22126/JLW.2023.9211.1704

مردوخ‌روحانی، ماجد (1393). فرهنگ فارسی- کردی دانشگاه کردستان. سنندج: انتشارات دانشگاه کردستان.

Aikhenvald, Alexandra Y. (2007). Typological distinctions in word-formation. In T. Shopen (ed.), Language typology and syntactic description Vol. III: Grammatical categories and the lexicon (1-65). Cambridge: Cambridge University Press.

Appah, Clement. (2017). Exocentric compounds in Akan. WORD Structure. 10 (2), 139- 172.
DOI: 10.3366/word.2017.0106

Bauer, Laurie. (2010). The typology of exocentric compounds. In S. Scalise & I. Vogel (eds.), Cross‑disciplinary issues in compounding (167-175). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

DOI: 10.1075/cilt.311.14bau

Blau, J. (2000). Manuel De Kurde: Sorani. Editions L'Harmattan.

Booij, G. (2010). Construction Morphology. Oxford University Press.

Booij, Geert E. (2002). The Morphology of Dutch. Oxford: Oxford University Press.

Booij, Geert E. (2007a). Construction Morphology and the Lexicon. In Selected proceedings of the 5th Décembrettes: Morphology in Toulouse (eds) F. Montermini, G. Boyé & N. Hathout. Cascadilla Proceedings Project. Toulouse: Cascadilla.

Booij, Geert E. (2007b). The grammar of words: an introduction to linguistic morphology. Oxford: Oxford University Press.

Broohm, O. N., & Marfo, C. O. (2023). Noun-noun compounding in Esahie. Ghana Journal of Linguistics, 12(3).

DOI: 10.4314/gjl.v12i3.2

Dressler, Wolfgang U. (2006). Compound types. In G. Libben & G. Jarema (eds.), The representation and processing of compound words (23-44). Oxford: Oxford University Press. DOI: 10.1093/acprof:oso/9780199228911.003.0002

Fatah, A., & Hamawand, Z. (2014). A prototype approach to kurdish prefixes. International Journal on Studies in English Language and Literature (IJSELL) Volume, 2, 37-49.

Fromkin, Victoria, R. Rodman, P. Collins & D. Blair. (1996). An Introduction to Language. Sydney: Harcourt Brace.

Goldberg, A. E. (2009). Constructions Work. Cognitive Linguistics, 20(1), 201-224.

DOI: 10.1515/COGL.2009.013

Hamawand, Z. (2011). Morphology In English: Word Formation In Cognitive Grammar. A&C Black.

Jackendoff, Ray S. (2009). The Parallel Architecture and Its place in Cognitive Science. In B. Heine & H. Narrog (eds.), Oxford Handbook of Linguistics Analysis (583-605). Oxford: Oxford University Press.

DOI: 10.1093/oxfordhb/9780199677078.013.0023

Jackendoff, Ray. (2009). ‘The Ecology of English Noun-Noun Compounds’,inMeaning and the Lexicon: The Parallel Architecture, 1975–2010. Oxford University Press, pp. 413–451.

Karacan, H. and Khalid, H. S. (2016). Adjectives in Kurdish language: Comparison between dialects. International Journal of Kurdish Studies, 2(2).

Katamba, Francis X. (1993). Morphology. Basingstoke: Macmillan.

Libben, Gary. (2010). Compound Words, Semantic Transparency, and Morphological Transcendence. Linguistische Berichte. 17. 317-330.

Mardukh Ruhani, M., Sanandaji, M, Pashabadi, Y and Karimyan, M. (2006). Kurdish Persian dictionary (3 Vols.). Sanandaj: Kurdestan University press (In persian).

McCarus, E. M. (2007). Kurdish morphology. Morphologies of Asia and Africa, 2:1021–1049.

Scalise, Sergio & Guevara, Emiliano. (2006). Exocentric compounding in a typological framework. Lingue e Linguaggio.

DOI: 10.1418/23143

Smith, B. C. (2014). Compounding And Incorporation in The Ket Language: Implications for A More Unified Theory of Compounding, Dissertation for Master of Arts, University of Kentucky.

Stekauer, Pavol, Salvador Valera & L via Körtv lyessy. (2012). Word-Formation in the World’s Languages: A typological survey. Cambridge: Cambridge University Press.

Walther, G. (2012). Fitting into morphological structure: accounting for Sorani Kurdish endoclitics. In Mediterranean Morphology Meetings, volume 8, pages 299–321.

DOI: 10.26220/mmm.2437.