ماهیت و آثار درج شرط بیفایده در قراردادها

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 57، شماره 2 - شماره پیاپی 141، مرداد 1404، صفحه 35-59   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.84526.1648

نویسندگان

امیرمحمود امینی^{* 1}؛ رحیم پیلوار²؛ احمد صابری مجد³

¹دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه تهران (دانشکدگان فارابی)، تهران، ایران

²استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشکدۀ حقوق، دانشگاه تهران (دانشکدگان فارابی)، تهران، ایران

³دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکدۀ الهیات، دانشگاه تهران (دانشکدگان فارابی)، تهران، ایران

چکیده

شرط بی‌فایده ازجمله شروط باطل و غیرمبطل عقد است که در بند 2 مادۀ 232 قانون مدنی بدان اشاره شده است؛ اما در قانون، ملاک بی‌فایده‌دانستن شرط، تعریف، مصادیق، مبانی و ضمانت‌اجرای درج آن در قرارداد به‌طور صریح مشخص نشده است. ازآنجایی‌که میان صاحب‌نظران علم حقوق در رابطه با ایجاد یا عدم‌ایجاد حق فسخ در فرض درج شرط بی‌فایده اختلاف است، بررسی این موضوع بسیار حائز اهمیت است؛ چراکه اگر برای مشروط‌له حق فسخ وجود داشته باشد وی حق انحلال عقد اصلی را خواهد داشت. در این پژوهش با استفاده از شیوۀ توصیفی‌تحلیلی و بهره‌گیری از نظریات حقوق‌دانان و فقهای امامیه مشخص می‌شود که شرط بی‌فایده، شرطی است که نه باعث سود و نه علت دفع ضرر بالقوه برای مشروط‌له یا ثالث باشد و منظور از نفع، لزوماً سود مالی نیست؛ بلکه معنوی‌بودن نفع نیز آن را از شمار شروط بی‌فایده خارج می‌کند. در شناسایی این شرط باید از معیار نوعی-شخصی استفاده کرد و ضمانت‌اجرای درج شرط بی‌فایده این است که اگر از ابتدا بی‌فایده باشد، حق فسخ ایجاد نمی‌شود و اگر از میانۀ راه اجرای آن بی‌فایده شود و در ارزش اقتصادی قرارداد اثرگذار باشد، سبب ایجاد حق فسخ است.

کلیدواژه‌ها

شرط بیفایده؛ معیار نوعی-شخصی؛ ضمانتاجرا؛ حق فسخ

مراجع

ابن‌ادریس، محمدبن‌احمد. السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌دوم، 1410ق.

اصغری آقمشهدی، فخرالدین، مهدی فلاح خاریکی. قواعد عمومی قراردادها. مازندران: دانشگاه مازندران. چاپ‌اول، 1398.

امامی، حسن. حقوق مدنی. تهران: اسلامیه. چاپ‌چهلم، 1401.

امینی، عیسی. حقوق قراردادها. تهران: گنج دانش. چاپ‌دوم، 1401.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. المکاسب. قم: مجمع الفکر الإسلامی. چاپ‌اول، 1413ق.

ایروانی، علی. حاشیة المکاسب. تهران: کیا. چاپ‌اول، 1384.

بیات، فرهاد، شیرین بیات. شرح جامع قانون مدنی. تهران: ارشد. چاپ‌بیست‍ویکم، 1400.

بیگ‍زاده، صفر. شرح ماندنی بر قانون مدنی. تهران: کلک صبا. چاپ‌چهارم، 1400.

پژوهشگاه قوۀ قضائیه. مجموعه آرای قضایی دادگاه تجدیدنظر استان تهران (حقوقی). تهران: مرکز مطبوعات و انتشارات قوۀ قضائیه.1393.

تقویان، سیدعلی‌اکبر. شرح قانون مدنی به زبان پیشرفته. تهران: کتاب آوا. چاپ‌اول، 1396.

جباری، سیدمحمد. محشای فقهی قانون مدنی. تهران: قوهٔ قضائیه. چاپ‌سوم، 1400.

حائری، سیدعلی. شرح قانون مدنی. تهران: گنج دانش. چاپ‌پنجم، 1399.

حیاتی، علی‌عباس. حقوق مدنی3: قواعد عمومی قراردادها. تهران: میزان. چاپ‌دوم، 1396.

خمینی، روح‌الله. البیع. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی. چاپ‌اول، 1397.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الأصول. قم: مؤسسهٔ احیاء آثار الامام الخوئی. چاپ‌اول، 1422ق.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الفقاهه فی المعاملات. به‌تقریر محمدعلی توحیدی. قم: انصاریان. چاپ‌چهارم، 1417ق.

دیانی، عبدالرسول. قواعد عمومی قراردادها. تهران: میزان. چاپ‌اول، 1395.

روحانی، محمدصادق. المرتقی الی الفقه الأرقی. قم: دار الحلبی. چاپ‌اول، 1378ق.

روحانی، محمدصادق. فقه الصادق. قم: مطبعة العلمیة. چاپ‌اول، 1412ق.

ره‍پیک، حسن. حقوق مدنی پیشرفته. تهران: خرسندی. چاپ‌چهارم، 1400.

زینالی، توحید. آثار شرط در رویهٔ دادگاه‌ها. تهران: چراغ دانش. چاپ‌دوم، 1395.

شکوهی‍زاده، رضا. «تأثیر شروط حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات در سلب حق اقامهٔ دعوی در حقوق ایران و فرانسه»، تحقیقات حقوقی. دورهٔ22، ش87، 1398، 203تا224 https://doi.org/10.29252/lawresearch.22.87.203

شهید اول، محمدبن‌مکی. الدروس‌ الشرعیة فی‌ فقه‌ الامامیة‌. قم: مؤسسة النشر الاسلامی. چاپ‌دوم، 1412ق.

شهیدی، مهدی. شروط ضمن عقد. تهران: مجد. چاپ‌نهم، 1401.

شهیدی، مهدی، علی‌رضا باریکلو. «قرارداد عدم تجارت»، نامهٔ مفید. ش29، 1381، 5تا22.

شیروی، عبدالحسین. حقوق قراردادها. تهران: سمت. چاپ‌چهارم، 1400.

شیروی، عبدالحسین، محمدجواد کاظمی. «تحلیل اقتصادی مذاکره در حل‍وفصل اختلافات تجاری»، مجلس و راهبرد. س26، ش99، 1398، 227تا247.

صفایی، حسین. دورهٔ مقدماتی حقوق مدنی. تهران: میزان. چاپ‌سی‌وهفتم، 1401.

طباطبایی قمی. دراساتنا من الفقه الجعفری. به‌تقریر علی مروجی قزوینی. قم: الخیام. چاپ‌اول، 1400ق.عابدیان، میرحسین. شروط باطل و تأثیر آن در عقد. تهران: جنگل جاودانه. چاپ‌اول، 1387.

علامه حلی، حسن‌بن‌یوسف. تذکرة الفقهاء. قم: آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث. چاپ‌اول، 1414ق.

علامه‌ حلی‌، حسن‌بن‌یوسف. مختلف‌ الشیعة‌ فی‌ احکام ‌‌الشریعة. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌. چاپ‌دوم، 1413ق.

علامه حلى، حسن‌بن‌یوسف. قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام. قم: مؤسسة النشر الإسلامی‌. چاپ‌اول، 1413ق.

علامه، سیدمهدی. شروط باطل و تأثیر آن در عقود. تهران: میزان. چاپ‌دوم، 1387.

قاسم‌زاده، سیدمرتضی. اصول قراردادها و تعهدات. تهران: دادگستر. چاپ‌پانزدهم، 1399.

قاسم‌زاده، سیدمرتضی. حقوق مدنی: عقد بیع و شروط و خیارات. تهران: میزان. چاپ‌اول، 1393.

قربانی لاچوانی، مجید. مجموعه پرسش‍های چهارگزینه‍ای حقوق مدنی. تهران: چتر دانش. چاپ‌بیست‍وسوم، 1399.

کاتوزیان، ناصر. عقود معین. تهران: شرکت سهامی انتشار. چاپ‌چهاردهم، 1395.

کاتوزیان، ناصر. قواعد عمومی قراردادها. تهران: سمت. چاپ‌دهم، 1395.

کاظمی، محمود، رحیم پیلوار. «تبارشناسی مال مطالعهٔ تطبیقی در حقوق اسلام و غرب»، پژوهشنامهٔ حقوق اسلامی. ش47، بهار و تابستان1397، 181تا208. https://doi.org/10.30497/law.2018.2307

مامقانی، عبدالله. مناهج المتقین. قم: آل‌البیت(ع) لاحیاء الثراث. چاپ‌اول، 1404ق.

محقق داماد، مصطفی و دیگران. حقوق قراردادها در فقه امامیه. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ‌سوم،1393.

محقق داماد، مصطفی. نظریهٔ عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی. تهران: مرکز نشر علوم اسلامی. چاپ‌ششم، 1401.

محقق کرکی، علی‌بن‌حسین. جامع المقاصد فی شرح القواعد. قم: آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث. چاپ‌دوم، 1414ق.

مرتضوی، عبدالحمید. قواعد عمومی قراردادها. تهران: نیکتاب. چاپ‌اول، 1387.

معصومی، محسن. شروط ضمن عقد از دیدگاه فقه و حقوق. شیراز: شاه‌چراغ(ع). چاپ‌اول، 1396.

ملکوتی، رسول. قواعد عمومی قراردادها. تهران: مجد. چاپ‌اول، 1396.

نائینی، محمدحسین. منیة الطالب. تقریر نجفی خوانساری. قم: مؤسسة النشر الإسلامی. چاپ‌اول، 1376.

وحدانی‍نیا، محمدامین. معاملات نامتعارف. تهران: دادگستر. چاپ‌اول، 1400.

یزدی، محمدکاظم‌بن‌عبدالعظیم. حاشیة المکاسب. قم: اسماعیلیان. چاپ‌دوم، 1421ق.