تقابل اطلاق و تقیید، اختلاف یا اتحاد آرای علما

فقه و اصول (Fiqh va uṣūl)

مقاله 2، دوره 57، شماره 3 - شماره پیاپی 142، آذر 1404، صفحه 35-57   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jfiqh.2024.84672.1656

نویسندگان

سعید احمدی فرد^{* 1}؛ سیده زهرا سخائی²

¹استادیار گروه فقه و مبانی حقوق، دانشکدۀ الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران

²طلبه سطح سه حوزۀ علمیۀ حضرت خدیجه، بابل، ایران

چکیده

آرای مطرح‌شده در تقابل میان اطلاق و تقیید نشان از اختلاف علما دارد که دیدگاه‌هایی چون تقابل سلب و ایجاب، تقابل تضاد (با دو بیان مختلف) و تقابل عدم و ملکه را مطرح کرده‌اند. آیت‌الله خوئی بحث را در دو مقام ثبوت و اثبات دنبال کرده، ثبوتاً تقابل تضاد و اثباتاً عدم و ملکه را برگزیده است. در این مقاله با استناد به عرفی‌بودن مفهوم اطلاق و تقیید، اولاً در مقام ثبوت و در مقام اثبات، تقیید، وجودی و اطلاق، عدمی دانسته‌ شده است. ثانیاً اختلاف علما در مقام ثبوت برطرف شده و با بیان دو نوع اطلاق تفهیمی (ذاتی-مراد استعمالی) و اطلاق احتجاجی (لحظی-مراد جدی) میان انظار اختلافی علما با حمل نظریۀ تقابل تضاد بر اطلاق تفهیمی و نظریۀ تقابل عدم و ملکه بر اطلاق احتجاجی همسویی پدید آمده است. ثالثاً در مقام اثبات با بیان صُوَر سه‌گانه، اختلاف به ‌صورت سوم (جایی که تقیید ثبوتاً و به‌تبع اثباتاً امکان‌پذیر نباشد) انصراف یافته و با استناد به عرفی‌بودن و لفظی‌بودن دلالت مطلق و مقید، اثبات شده است که درصورت سوم، چه در تقسیمات ثانوی و چه اولی، اطلاقی در کار نیست، بلکه خطاب مهمل است؛ برخلاف نائینی که مهمل‌بودن خطاب را فقط نسبت به تقسیمات ثانویه و با تکیه بر استحالۀ تقیید به تقسیمات ثانوی بیان کرده است.

کلیدواژه‌ها

اطلاق؛ تقیید؛ تقابل اطلاق و تقیید؛ تقسیمات اولیه؛ تقسیمات ثانویه؛ استحالۀ تقیید

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم‌بن‌حسین. کفایة الاصول. قم: آل‌البیت(ع). 1409ق

ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله. الالهیات من کتاب الشفاء. قم: چاپ حسن‌زاده عاملی. 1376.

ابن فارس، احمد. معجم مقاییس اللغه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزهٔ علمیه. 1404ق.

سبحانی، جعفر. الوسیط فی اصول الفقه. قم: مؤسسهٔ امام صادق(ع). چاپ یازدهم، 1397.

‌شهید ثانی، حسن‌بن‌زین‌الدین. معالم الدین و ملاذ المجتهدین. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌نهم، بی‌تا.

اصفهانی، محمدحسین. بحوث فی الاصول. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌دوم، 1416ق.

انصاری، مرتضی‌بن‌محمدامین. مطارح الأنظار. قم: آل‌البیت(ع)‏. 1404ق.

حائری اصفهانی، محمدحسین. الفصول الغرویة فی الاصول الفقهیة. قم: دار احیاء العلوم الاسلامیة. چاپ‌اول، 1404ق.

خمینی، روح الله. مناهج الوصول الی علم الاصول. قم: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1409ق.

خمینی، روح الله. تهذیب الاصول. تهران: مؤسسهٔ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). چاپ‌اول، 1381.

خویی، ابوالقاسم. مصباح الاصول؛ مباحث الفاظ. قم: داوری. چاپ‌اول، 1422ق.

خویی، ابوالقاسم. محاضرات فی اصول الفقه، قم: انصاریان. چاپ‌سوم، 1410ق.

دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامۀ دهخدا. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی. بی‌تا.

راغب اصفهانى، حسین‌بن‌محمد. مفردات الفاظ القرآن.‏ به‌تحقیق و تصحیح صفوان عدنان‏داوودى. بیروت-دمشق‏: دار القلم-الدار الشامیة. چاپ‌اول، 1412ق.

صدر، محمدباقر. بحوث فی علم الاصول. بیروت: الدار الاسلامیة. چاپ‌اول، 1417ق.

صدر، محمدباقر. موسوعة الشهید السید محمد باقر الصدر. قم: پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر. چاپ‌دوم، 1434ق.

کبیر مدنی شیرازی، سیدعلى‌خان‌بن‌احمد. الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول‏. به‌تحقیق و تصحیح مؤسسۀ آل‌البیت لإحیاء التراث‏.‏ مشهد: آل‌البیت(ع) لإحیاء التراث. چاپ‌اول، 1384.

مصطفوى، حسن. ‏التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ‌اول، ‏‏1368.

مظفر، محمدرضا. المنطق. قم: دار العلم. چاپ‌چهارم، 1386.

معین، محمد. فرهنگ معین. تهران: ادنا راه نو. چاپ‌چهارم، 1386.

نائینی، محمدحسین. فوائد الاصول. قم: مؤسسۀ نشر اسلامی. چاپ‌اول، 1376.

نائینی، محمدحسین. اجود التقریرات. قم: العرفان. چاپ‌اول، 1352.