مبانی تربیت اخلاقِ دینی بر اساس دیدگاههای محمد غزالی

پژوهش نامه مبانی تعلیم و تربیت

دوره 13، شماره 2 - شماره پیاپی 26، اسفند 1402، صفحه 155-194   

نوع مقاله: پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/fedu.2024.83593.1286

نویسندگان

علی مهدیخانی¹؛ محبوبه عارفی^{* 2}؛ اسماعیل جعفری³

¹دانشجوی دکتری رشته‌ی برنامه‌‌ریزی درسی، گروه علوم تربیتی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

²دانشیار، گروه علوم تربیتی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

³دانشیار، گروه علوم تربیتی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

پژوهش حاضر با هدف بررسی آرای تربیتی غزالی در حوزه‌ی اخلاق (به جهت ابتنای آن بر مبانیِ اصیل دینی)، و احصاء و ارائه‌ی مبانی تبیینی او در این زمینه، با استفاده از «روش تحلیلی-تفسیری»، به مرحله‌‌ی انجام رسیده است. نتایج حاصله حاکی از آن است که غزالی در حوزه‌ی انسان‌شناسی، نگاهی دو بُعدگرا با تأکید ویژه بر «کرامت ذاتی و الهیِ انسان» و نیز «جنبه‌ی نفسانی و روحانی وجودِ او» دارد. در مبحث خداشناسی، غزالی، خداوند را «کانون و محورِ عالَم» به شمار آورده و گرایش آدمیان به خداشناسی را «امری فطری» و «مبتنی بر سرشتِ الهی» آنان معرفی می‌کند. در حوزه‌ی هستی‌شناسی، غزالی جهانِ هستی را برخوردار از دو بُعدِ «عالَمِ ماده» و «عالَمِ آخرت» معرفی می‌کند که مساعی و زیستِ آدمی در هر دوی آن‌ها، لازم و ملزوم یکدیگر است. در خصوص مبانی روان‌شناختی، تشریحات غزالی بر «نقش عقل و اراده در شکل‌دهیِ رفتارِ اخلاقیِ آدمی»، «نحوه‌ی کسبِ ارزش‌های اخلاقی»، «چگونگی قضاوت اخلاقی و انگیزش اخلاقی»، «غایت اخلاق‌ورزیِ آدمی» و «ملاک و هدفِ اعتدال قوا» استوار است. در حوزه‌ی‌ مبانیِ ارز‌ش‌شناختی، تأکید و تمرکز غزالی بر «احوالاتِ ایجادکننده‌ی رفتار به‌جای خودِ رفتار»، «مخالفت با ریشه‌کنی غرایز از وجودِ آدمی به‌عنوانِ ریشه‌ی فضائل و رذایل اخلاقی در انسان»، و نیز «تأکید بر هماهنگی و توازن میان قوای سه‌گانه‌ی نفس، به‌عنوان زیبایی اصیل و نهایی» می‌باشد. و در نهایت در حوزه‌ی معرفت‌شناختی، «امکانِ حصول معرفت در حوزه‌ی اخلاق» و نیز «میزان توسل و تأکید بر عقل و وحی در تشخیصِ حُسن و قُبح اَفعال» از موارد مورداشاره‌ی غزالی است.
 

کلیدواژه‌ها

تربیت اخلاقی؛ مبانی تعلیم و تربیت؛ اخلاق دینی؛ محمد غزالی

مراجع

Abbasi, Z., Maleki, H., & Beheshti, S. (2019). Designing a moral education model based on the moral teachings of the Holy Quran. Journal of new educational ideas, 15 (2), 99-122. (In Persian). doi:https://doi.org/10.22051/jontoe.2019.14606.1730.

Bagheri, K. (2016). A new look at Islamic education. Tehran: School Publications. (In Persian)

Farhadian, F., & Serajzadeh, H. (2019). A comparative study of the foundations of moral education from the perspective of Ghazali and Mehdi Naraghi. Ethical Quarterly, 15(33), 151-181. (In Persian). doi:https://doi.org/10.22081/jare.2019.53371.1351.

Gandomkaar‌, D.,Gholtash, A., Hashemi, A, & Mashinchi, A. (2019). Designing the model of moral education curriculum for the second secondary course based on the theory derived from the data. Journal of research in curriculum planning, 16 (61), 34-47. (In Persian). doi:https://doi.org/10.30486/jsre.2019.665142.

Ghanei, M. (2008). Faiz Kashani's moral theory and its comparison with Ghazali's moral theory. Rahmon Quarterly, 7(19-20), 151-170. (In Persian). doi:Retrieved from https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/318501

Ghazali, M. (1995). Mizan Alamal. Tehran: Soroush Publications. (In Persian)

Ghazali, M. (2022). Kimiaye Saadat. Tehran: Negah Publications. (In Persian)

Hafeznia, M. (2022). An introduction to research methods in humanities. Tehran: Samt Publications. (In Persian)

Hasani, M., & Baniasadi, A. (2019). The model of moral education in the books of the gifts of heaven. Jornal of research in curriculum planning, 16(35), 106-120. (In Persian). doi:https://doi.org/10.30486/jsre.2019.668046

Hosseini, M. (2014). Moral theology in the thought of Ghazali and feiz kashani. Journal of religious thought, 14(53), 166-188. (In Persian). doi:https://doi.org/10.22099/jrt.2015.2870

Jahed, M., & Mollayosefi, M. (2011). A reflection on the four main virtues with emphasis on Ghazali's point of view. Journal of ethical knowledge, 3(2), 71-82. (In Persian). doi:Retrieved from https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/898719

Kardan, A., Pakseresht, J., Arafi, A., Hosseini, A., & Irani, H. (2016). An introduction to Islamic education. Tehran: Samt Publications. (In Persian)

Kavyani, M., & Fasihi, M. (2012). A comparative study of the views of Abu Hamed Ghazali and Albert Bandura in moral education. Journal of Islamic studies and psychology, 6(11), 95-124. (In Persian). doi:Retrieved from http://islamicpsy.rihu.ac.ir/article_1057.html.

Keshavarz, S. (2008). Indicators and harms of religious education. Two quarterly journals of Islamic education, 3(6), 93-122. (In Persian). doi:Retrieved from http://islamicedu.rihu.ac.ir/article_83.html.

Khalilkhani, V., & Rahimi, A. (2019). Designing the model of moral education curriculum in primary education based on the moral teachings of the Holy Quran based on Al-Mizan's interpretation. Journal of Quran and medicine, 4(2), 118-124. (In Persian). doi:Retrieved from http://quranmed.com/article-1-363-fa.html.

Kooshi, Z., Mousapour, N., Armand, M. & Mohebbi, A. (2020). Designing and validating the model of moral education in the elementary education system of the Islamic Republic of Iran. Practical issues of Islamic education, 5(3), 127-154. (In Persian). doi:https://doi.org/10.29252/qaiie.5.3.6

Kristjansson, K. (2016). Aristotelian Character Education. London: Routledge Publications.

Liravi, A. (2017). Comparing Ibn Sina's and Muhammad Ghazali's ideas about moral education: Master's thesis. Ahvaz, Shahid Chamran University, Faculty of Educational Sciences and Psychology. (In Persian)

Mohammadi, B., & Mansouri, B. (2017). Religion-oriented and secular ethics. Tehran: Young Andisheh Center Publication. (In Persian)

Mollazaei, M. (2011). Comparative study of Ghazali's and Motahari's views on moral education: Master's thesis, Ahwaz, Shahid Chamran University, Faculty of Educational Sciences and Psychology. (In Persian)

Movahhed, S., Bagheri, K., & Salahshouri, A. (2008). A comparative study of the views of Imam Mohammad Ghazali and Nell Nadings about moral education. Shiraz University Quarterly Journal of Religious Thought, 8(28), 39-60. (In Persian). doi:DOI: https://doi.org/10.22099/jrt.2013.1278.

Naghibzadeh, A. (2022). A look at the philosophy of education. Tehran: Tahori Publications. (In Persian)

Nasrabadi, H., Noroozi, R., & Rahmanpoor, M. (2007). An introduction to education and its foundations from Ghazali's point of view. Journal of Islamic education, 2(4), 193-217. (In Persian). doi:Retrieved from https://www.sid.ir/paper/100774/fa.

Nikoomanesh, A., Izadi, M., Rafiei, H. & Vakili, N. (2020). Designing a model of religious and moral education of children in the period of sovereignty (first seven years) based on Islamic teachings. Islamic insight and education, 17(55), 145-165. (In Persian). doi:Retrieved from https://www.sid.ir/paper/409539/fa.

Noori, M. (2006). Ethical system in Islam according to the ethical opinions of Ghazali, Ibn Maskawayh and Khaja Nasir. Ethical promotion scientific quarterly, 1(2 & 3), 7-47. (In Persian). doi:Retrieved from http://akhlagh.morsalat.ir/article_21153.html

Sadeghzadeh, A. (2008). A review of the foundations, principles and methods of moral refinement according to Ghazali and Faiz Kashani. Qom: Tebyan Publications. (In Persian).

Sasani, F. (2010). Foundations of Islamic education. Journal of Qur'anic studies of Namah Jamia, 67, 124-129. (In Persian). doi:Retrieved from https://www.noormags.ir/ view/fa/magazine/number/79618

Sefati, G. (2019). Explaining the foundations and characteristics of moral philosophy from the perspective of Imam Mohammad Ghazali. Master's thesis, Gorgan, Al-Mustafa Al-Alamiya University. (In Persian)

Shahryari, S., & Noroozi, R. (2020). The model of duty-oriented moral education with an emphasis on undesirable behaviors in Kant's view. Journal of philosophy of education, 5(1), 53-80. (In Persian). doi:Retrieved from https://www.sid.ir/paper/370167/fa.

Shahryari, S., Noroozi, R., & Meshkat, M. (2018). The model of utilitarian moral education with an emphasis on undesirable behaviors in Mill's perspective. Journal of philosophy of education, 2 (3), 31-62. (In Persian). doi: Retrieved from https://www.sid.ir/paper/264997/fa

Shariatmadari, A. (2022). Principles and philosophy of education. Tehran: AmiKabir Publications. (In Persian)

Sheikhzadeh, Y. (2013). A comparative study of moral education from the perspective of Ghazali and Mulla Sadra, Master's thesis, Isfahan University, Faculty of Educational Sciences and Psychology. (In Persian).

Soleymannezhad, A. (2018). Teaching methods of religious teachings. Tehran: Samt Publication. (In Persian)