الگوهای ذهنی مدیران محلی درباره راهکارهای مدیریت مخاطرات محیطی (مورد مطالعه: سکونتگاه‌های پیراشهر بیرجند)

جغرافیاوتوسعه ناحیه ای

مقاله 11، دوره 22، شماره 1 - شماره پیاپی 46، فروردین 1403، صفحه 315-336   

نوع مقاله: پژوهشی- مطالعه موردی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jgrd.2024.86985.1403

نویسندگان

محمد حجی پور^{* 1}؛ مبینا عثمانی²

¹استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

²دانشجوی کارشناسی ارشد مخاطرات محیطی، گروه جغرافیا، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

مخاطرات بخش جدایی‌ناپذیر رابطه بین انسان و محیط است که به‌دلیل عواقب روزافزون آن، در کانون توجه نظام‌های برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری کشورها به‌ویژه جوامع روبه‌پیشرفت است. از عرصه‌هایی که مخاطرات محیطی سبب خسارت‌های جبران‌ناپذیر می‌شود، فضاهای پیراشهری است که به دلایل متعدد، مقصد جمعیت عظیم مهاجران به شهرهای بزرگ (منطقه‌ای و ملی) یا شهرگریزان است؛ زیرا تاکنون رفتار مخاطرات به مرور منجر به تخریب بنیان‌های طبیعی و انسان‌ساخت نقاط پیراشهری شده‌ است. در چارچوب مدیریت ریسک، شناسایی انواع مخاطره، اندازه­گیری، تصمیم­گیری برای مواجهه با آن (راهکارهای مقابله) و نظارت از مجموعه اقدامات اساسی است؛ بدین­سان، آگاهی از راهکارهای محلی برای مدیریت مخاطرات محیطی، اولویتی راهبردی برای برنامه‌ریزی آینده در سکونتگاه­های پیراشهری دارد. با در نظر گرفتن نقش مدیران اجرایی در مقابله با مخاطرات، در این تحقیق کوشش شده به بررسی الگوهای ذهنی مدیران محلی (دهیاران) دربارۀ راهکارهای مواجهه با مخاطرات محیطی شناخته‌شده در پیراشهر بیرجند پرداخته شود. نوع تحقیق کاربردی و دارای ماهیت توصیفی است. برای گردآوری داده‌ها از مطالعات اسنادی، مصاحبه و پیمایش دیدگاه مدیران استفاده شده است. تحلیل یافته‌ها در چارچوب روش‌شناسی کیو با استفاده از نرم‌افزار SPSS انجام شد. بنا به نتایج، 18 نوع مخاطره (شامل طبیعی و انسانی) در عرصۀ پیراشهر بیرجند پدید آمده است. از دیدگاه مدیران محلی، 26 گزاره (راهکار) در قالب سه الگوی ذهنی می‌توان برای مقابله با مخاطرات محیطی و مدیریت ریسک آن در نظر داشت. مضامین الگوهای شناخته‌شده شامل «بهبود مسائل در بعد کالبدی»، «ارتقاء عوامل تقویت‌کنندۀ احساس امنیت در معابر سکونتگاه» و «رشد سرمایه‌های مالی و انسانی در جامعۀ محلی» بوده است. درنهایت اینکه مدیریت مخاطرات محیطی در پیراشهر بیرجند ازمنظر مدیران محلی در گرو تدبیر و چاره‌اندیشی مسائل انسانی است.
 

کلیدواژه‌ها

مخاطرات محیطی؛ سکونتگاه‌های پیراشهری؛ بیرجند؛ تحلیل کیو

مراجع

1. افراخته، ح. (1399). فضاهای پیراشهری: الگوها، عوامل و پسایندها. توسعه فضاهای پیراشهری، 2(1)، 1-18.
2. افراخته، ح.، و حجی­پور، م. (1392). خزش شهری و پیامدهای آن در توسعه پایدار روستایی(مورد: روستاهای پیرامونی شهر بیرجند). جغرافیا، 11(39)، 158-185.
3. افراخته، ح.، و یوسفی، ع. (1383). مخاطرات محیطی در نواحی شهری (مطالعه موردی: رباط کریم). جغرافیا، 2(3)، 147-161.
4. ایمانی، ب. (1400). تدوین الگویی برای مدیریت مخاطرات طبیعی و پایداری نواحی شهری و روستایی نمونه: زمین‌لغزش در منطقة رودبار. جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، 32(3)، 105-128.
5. برقی، ح.، هاشمی، ص.، و جعفری، ن. (1396). سنجش تاب‌آوری محیطی روستاهای در معرض خطر زلزله (مطالعه موردی: دهستان معجزات در شهرستان زنجان). پژوهش و برنامه ریزی روستایی، 6(1)، 81-97.
6. بلادپس، ع. (1390). تحلیلی در مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژیکی سکونتگاه‌های روستایی شمال منطقه مرند (دشت هالاکو). فضای جغرافیایی، 11(۳۶)، ۱-۲۳.
7. پاشاپور، ح.، و پوراکرمی، م. (1396). سنجش ابعاد کالبدی تاب‌آوری شهری در برابر مخاطرات طبیعی (زلزله)(مطالعه موردی منطقه 12 شهر تهران). مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه‌های انسانی (چشم‌انداز جغرافیایی)، 12، 985-1002.
8. پریشان، م. (1399). ارزیابی میزان مهارت مدیریت بحران زلزله در بین مدیران محلی و خانوارهای روستایی (مطالعه موردی: شهرستان قزوین). مدیریت بحران، 9(17)، 141-155.
9. خراسانی، م. ا.، و رجایی، س. ع. (1393). نگرشی بر پویش جمعیتی در روستاهای پیراشهری. مقاله ارائه‌شده در همایش ملی توسعه پایدار روستایی در افق 1404، اصفهان.
10. خورشیددوست، ع. م.، رضایی مقدم، م. ح.، احمدی، م.، و خالقی، س. (1390). نقش فرایندهای ژئومورفیک رودخانه‌ای در ایجاد مخاطرات محیطی شهر سنقر در استان کرمانشاه. فضای جغرافیایی، 11(35)، 209-234.
11. دانشپور سیدعبدالهادی؛ صرافی، مظفر؛ آشنایی، تکتم (۱۳۹۵). تحولات پیرا شهر نشینی در هاله کلان شهری تهران در دوره ۱۳۸۵ - ۱۳۷۵ خورشیدی به‌سوی توسعه‌ای سازنده یا گسترشی پراکنده؟ معماری و شهرسازی. 8(۱6)، 5-33.
12. رضوانی، م. ر.، و هرائینی، م. (1396). نقش مدیران محلی در مدیریت انتظامی مناطق روستایی پیرامون کلان شهر تهران (موردمطالعه: بخش آفتاب تهران). پژوهشنامه جغرافیای انتظامی، 5(19)، 1-24.
13. سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خراسان جنوبی. (1401 الف). سالنامه آماری استان خراسان جنوبی.
14. سازمان مدیریت و برنامه استان خراسان جنوبی. (1401 ب). سیمای جمعیت استان خراسان جنوبی تا افق 1415. معاونت آمار و اطلاعات.
15. ساسان‌پور، ف.، و موسی‌وند، ج. (1389). تأثیر عوامل انسان ساخت در تشدید پیامدهای مخاطرات طبیعی در محیط‌های کلان شهری با کاربرد منطق فازی و سیستم اطلاعات جغرافیایی. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 10(16)، 29-50.
16. سجاسی قیداری، ح. ا.، خیرآبادی، ح.، محمودی، ح.، و حجی­پور، م. (1399). وندالیسم و حس تعلق مکانی در نواحی روستایی پیراشهر بیرجند. مسائل اجتماعی ایران، ۱۱(۱)، 89-122.
17. سلامت، ف.، ودیعه، س.، و حضرتی صومعه، ز. (1400). تعیین الگوهای ذهنی فعالان حزبی استان ایلام در زمینه موانع اجتماعی- فرهنگی، فعالیت‌های حزبی در استان ایلام. جامعه‌شناسی سیاسی ایران، 4(2)، 203-228.
18. سلمانی، م.، بدری، س. ع.، مطوف، ش.، و کاظمی ثانی عطااله، ن. (1394). ارزیابی رویکرد تاب‌آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی مورد مطالعه: شهرستان دماوند). مدیریت مخاطرات محیطی، 2(4)، 393-409.
19. سلمانی، م.، کاظمی ثانی عطااله، ن.، بدری، س. ع.، و مطوف، ش. (1395). شناسایی و تحلیل تأثیر متغیرها و شاخص‌های تاب‌آوری: شواهدی از شمال و شمال شرقی تهران. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3(2)، 1-22.
20. صرافی، م. (1377). مبانی برنامه ریزی توسعه منطقه‌ای. تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
21. فال سلیمان، م.، حجی­پور، م.، و کریمی­پور، ج. (1402). بازتاب کالبدی و فضایی سیاست‌های نولیبرالیسم در سکونتگاه‌های پیراشهر بیرجند. برنامه ریزی توسعه کالبدی، 10(1)، 73-88..
22. فرج‌زاده اصل، م.، شایان، س.، و باقدم، ع. (1384). ارزیابی ایمنی جاده‌ای با رویکرد مخاطرات محیطی: مسیر سنندج مریوان با استفاده از GIS. برنامه‌ریزی و آمایش فضا، ۹(۱)، ۱-۱۵.
23. فرزادبهتاش، م. ر.، کی‌نژاد، م. ع.، پیربابایی، م. ت.، و عسگری، ع. (1392). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان‌شهر تبریز. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 18(3)، 33-44.
24. کاظمیان، غ. ر.، ضیایی، م.، امیری، م.، و مرادی، ح. (1397). ارائه الگویی برای مدیریت مناطق پیراشهری کلان‌شهر تهران. جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، 8(30)، 361-378.
25. کاویانی، م. (1389). تحلیل فضایی مخاطرات محیطی و بحران‌های بوم شناسی در ایران. مطالعات راهبردی، 13(2)، 34-57.
26. محمدی یگانه، ب.، چراغی، م.، و کریم‌پور، ن. (1394). بررسی تاب‌آوری خانوارهای روستایی در برابر خشکسالی (مطالعه موردی: دهستان ترجان، شهرستان سقز). مقاله ارائه‌شده در دومین همایش ملی گردشگری، جغرافیا و محیط‌زیست پاک، همدان.
27. مرکز آمار ایران. (1395). سرشماری عمومی نفوس و مسکن. بازیابی از amar.org.ir
28. نوری˓ س. ه.، و نوروزی˓ ا. (1396). مبانی برنامه ریزی محیطی برای توسعه پایدار روستایی. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
29. نوری˓ س. ه.، و سپهوند، ف. (1395). تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (موردمطالعه: دهستان شیروانِ شهرستان بروجرد). پژوهش‌های روستایی، 7(2)، 272-285.

 

30. Armstrong, M. (2008). Strategic human resource management: A Guide to action. Kogan Page Series.
31. Cutter, S. L., Ash, K. D., & Emrich, C. T. (2014). The geographies of community disaster resilience. Global Environmental Change, 29, 65-77.
32. Dunford, M., & Li, L. (2011). Earthquake reconstruction in Wenchuan: Assessing the state overall plan and addressing the 'forgotten phase. Applied Geography, 31(3), 998-1009.
33. Fig, D. (2006). Political fission: South Africa's nuclear programmed. Energy & Environment, 17(3), 457-467.
34. Oliveria, C. S., Roca, A., & Goula, X. (2008). Assessing and managing earthquake risk, geo-scientific and engineering knowledge for earthquake risk mitigation: Development, tools, techniques. Cham: Springer.
35. Red, C. (2001). World disaster report. Red Crescent Publication.
36. Wikstrom, A. (2013). The challenge of change: planning for social urban resilience: An analysis of contemporary planning aims and practices (Master's thesis in Urban and Regional Planning). Stockholm University.