موضع مأمون عباسی نسبت به امام علی (ع)

تاریخ و فرهنگ

مقاله 2، دوره 56، شماره 1 - شماره پیاپی 112، شهریور 1403، صفحه 41-69   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jhistory.2024.83902.1245

نویسندگان

مجتبی سلطانی احمدی^{* 1}؛ مصطفی گوهری فخرآباد²؛ داود فتح الهی³

¹دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

²استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

³دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

عباسیان به مانند نیای خود عباس، عموی پیامبر، تا پیش از پیروزی نهضتشان، شیعه و جزء موالیان اهل­بیت بودند، اما پس از دستیابی به قدرت با کنار زدن علویان و در نتیجه مواجه شدن با شورش­های آنان موضع پیشین خود را ترک گفتند و هم­نوا با اکثریت، علی (ع) و خاندانش را در مقامی فروتر از خلفای نخستین نشاندند و به تسنن گرویدند. تقریباً مواضع خلفای عصر اول عباسی دراین­باره یکسان است و تنها استثنا در این­ میان مأمون (حک. 198- 218ق) است. ازاین­رو این پژوهش در پی پاسخ بدین سؤال است که مأمون چه موضعی نسبت به علی (ع) گرفت و دلایل اتخاذ این موضع چه بود؟
بر اساس یافته­های این پژوهش مأمون معتقد به حقانیت امام علی (ع) برای خلافت پس از پیامبر بود و او را بر دیگر صحابه برتری می­بخشید و اعتقاد به وصایت ایشان داشت، اما شیعیان به سبب مسئولیت او در شهادت امام رضا (ع) کمتر به این موضوع علاقه نشان داده­اند و یا درصدد انکار آن برآمده­اند. مأمون تلاش گسترده­ای برای اعتلای نام و یاد امام علی (ع) صورت داد؛ ازاین­رو می­توان مأمون را معتقد و محب اهل­بیت و شخص علی (ع) دانست؛ هرچند که او برای بقای حکومت خود در موقع لزوم دست به اقدامات متفاوتی نسبت به علویان می­زد؛ ازجمله ولیعهد کردن امام رضا (ع) و سپس به شهادت رساندن ایشان. به نظر می­رسد معتزلی بودن مأمون در کنار تأثیر اطرافیانش ازجمله معلم شیعی او کسایی نقش اصلی را در بروز این علایق شیعی داشته­اند.

کلیدواژه‌ها

تشیع مأمون؛ امام علی (ع)؛ عباسیان؛ علویان

مراجع

ابن ابی­الحدید، عبدالحمید بن هبةالله. شرح نهج البلاغه. بی­جا: دار احیاء الکتب العربیه، 1959م.

ابن اثیر، ابوالحسن علی بن کرم. الکامل فی التاریخ. به­کوشش عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی، 1417ق.

ابن خلکان، ابوالعباس شمس­الدین احمد بن محمد. وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان. به­کوشش احسان عباس. بیروت: دار صادر، 1971م.

ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا. الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیة. به­کوشش عبدالقادر محمد مایو. بیروت: دارالقلم العربی، 1418ق.

ابن طیفور، ابوالفضل احمد بن طاهر الکاتب. بغداد. به­کوشش سید عزت العطار الحسینی. بی­جا: مکتبة نشر الثقافة الاسلامیة، 1368ق.

ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن. تاریخ دمشق. به­کوشش عمرو بن غرامه العمروی. بی­جا: دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1995م.

ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم. الاختلاف فی اللفظ و الرد علی الجهمیّه. بی­جا: دارالرایه، 1412ق.

ابن قتیبه دینوری، ابومحمد عبدالله بن مسلم. المعارف. به­کوشش ثروت عکاشه. قاهره: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992م.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین. مقاتل الطالبیین. بیروت: دارالمعرفه، بی­تا.

ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین. الاغانی. بیروت: دار احیاء التراث العربی، 1415ق.

اربلی، علی بن عیسی. کشف الغمّه فی معرفة الائمة. قم: رضی، 1421ق.

امین، حسن. الرضا و المأمون و ولایة العهد و صفحات من التاریخ العباسی. بیروت: دارالجدید، 1995م. 

امین، محسن. اعیان الشیعه. به­کوشش حسن امین. بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.

آذرفر، طاهره و محبوبه شرفی. «خط مشی دستگاه خلافت عباسی در برخورد با جریان­های هم­اندیش (232- 422)». فصلنامه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، ش. 58 (پاییز 1399):  159- 178.

بخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل. الجامع المسند الصحیح. به­کوشش محمد زهیر بن ناصر الناصر. بی­جا: دارطوق النجاة، 1422ق.

برزنجی حسینی، محمد بن عبدالرسول. تراز ایمان: ترجمۀ بغیة الطالب لایمان ابی­طالب. ترجمۀ مجتبی سلطانی و مصطفی گوهری. تهران: کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین (ع)، 1399.

بیهقی، ابراهیم بن محمد. المحاسن و المساوی. بی­جا: بی­نا، بی­تا.

بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین. تاریخ بیهقی. به­کوشش خلیل خطیب رهبر. تهران: مهتاب، 1381ق.

جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. «رسالة عمرو بن بحر الجاحظ فی الحکمین و تصویب امیرالمؤمنین علی بن
ابی­طالب فی فعله». در الرسائل السیاسیة، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 2002م.

جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر. «رسالة فی النابتة الی ابی­الولید محمد بن احمد بن ابی­دؤاد». در الرسائل السیاسیة، بیروت: دار و مکتبة الهلال، 2002م.

جلالی، سید لطف الله. درس­نامه تاریخ تشیع. قم: مرکز بین­المللی ترجمه و نشر المصطفی، 1396ش.

الخضران، عزیز حسن. «دعوی تشیع المأمون فی المیزان». رسالة القلم، العدد 59 (1440ق): 103- 139.

خواجویان، محمد کاظم. تاریخ تشیع. مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد، 1376ش.

دفتری، فرهاد. تاریخ و عقاید اسماعیلیه. تهران: نشر فرزان روز، 1386ش.

الدوری، عبدالعزیز. العصر العباسی الاول دراسة فی التاریخ السیاسی و الاداری و المالی. بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربیة، 2006م.

ذهبی، شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام. به­کوشش عمر عبدالسلام التدمری. بیروت: دارالکتاب العربی، 1413ق.

راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد. محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء. بیروت: شرکة دار الارقم بن ابی­الارقم، 1420ق.

رحمتی، محمد کاظم. «المرشد بالله شجری و کتاب الامالی الاثنینیه». آینه پژوهش، ش. 121(1389ش): 46-50.

الرفاعی، احمد فرید. عصر المأمون. قاهره: دارالکتب المصریه، 1346ق.

زارعی، مهدی و علی الله بدشتی. «علی (ع) در نگاه احمد بن حنبل». پژوهشنامه مذاهب اسلامی، ش. 14 (پاییز و زمستان 1399): 164- 185.

زبیر بن بکار القرشی الاسدی. الاخبار المؤفقیات. به­کوشش سامی مکی العانی. قم: الشریف الرضی (افست)، 1416ق.

سبط بن جوزی. تذکرة الخواص. قم: منشورات الشریف الرضی، 1418ق.

سید بن طاووس. الطرائف فی معرفة مذهب الطوائف. قم: خیام، 1400ق.

سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمان بن ابوبکر. تاریخ الخلفاء. به­کوشش حمدی الدمرداش. بی­جا: مکتبة نزار مصطفی الباز، 1425ق.

شریف رازی، عباسقلی. «الرسالة المأمونیة». به­کوشش محمد حسین نجفی. فصلنامۀ تخصصی سفینه، سال دهم، ش. 39 (1392ش): 153- 172.

شعار، جعفر. «ابن عمار». در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، 1370ش.

صدوق، ابوجعفر محمد بن علی. الامالی. تهران: کتابچی، 1376ش.

صدوق، ابوجعفر محمد بن علی. عیون اخبار الرضا. به­کوشش مهدی لاجوردی. تهران: نشر جهان، 1378ق.

طبرسی، احمد بن علی. الاحتجاج علی اهل اللجاج. به­کوشش محمد باقر خرسان. مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.

طبری، محمد بن جریر. تاریخ الرسل و الملوک. بیروت: دارالتراث، 1387ق.

عمادالدین ادریس بن حسن الانف. عیون الاخبار و فنون الآثار. به­کوشش مأمون الصاغرجی. لندن: معهد الدراسات الاسماعیلیة بالتعاون مع المعهد الفرنسی للشرق الادنی، 2007م. 

فاروق عمر. بحوث فی التاریخ العباسی. بیروت: دار للطباعة؛ بغداد، مکتبة النهضة، 1977م.

فضل الله، محمد جواد. تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع). ترجمۀ سید محمد صادق عارف. مشهد: بنیاد
پژوهش­های اسلامی آستان قدس رضوی، 1382ش.

فیروزآبادی، مرتضی. فضائل الخمسة من صحاح ستة و غیرها من الکتب المعتبرة. تهران: اسلامیه، 1392ق.

قمی، حسن بن محمد. تاریخ قم. به­کوشش محمدرضا انصاری. قم: کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی، 1385ش.

قنوات، عبدالرحیم. «در کنار پدر». در دانشنامه امام علی (ع)، زیر نظر علی اکبر رشاد. به اهتمام پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران: مرکز نشر آثار پژوهشگاه  فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.

کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. قم:  دارالحدیث، 1429ق.

گوتاس، دیمیتری. اندیشه یونانی، فرهنگ اسلامی. ترجمۀ عبدالرضا سالار بهزادی. تهران: نشر فرزان روز، 1390ش.

مرتضوی، سید محمد. «بررسی روایات ضحضاح». مجله علوم قرآن و حدیث، سال چهل و یکم، ش.83 (زمستان 1388): 153- 173.

مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین. مروج الذهب و معادن الجوهر. به­کوشش کمال حسن مرعی. بیروت: المکتبة العصریة، 1425ق.

مسلم بن حجاج نیشابوری. المسند الصحیح. به­کوشش محمد فؤاد عبدالباقی. بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی­تا.

مطهری، مرتضی. سیری در سیره ائمه اطهار (ع). تهران: صدرا، 1383ش.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.

مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الفصول المختارة. قم: کنگره شیخ مفید، 1413ق.

ملطی عسقلانی، ابوالحسین محمد بن احمد. التنبیه و الرد علی اهل الاهواء و البدع. مصر: الکتبة الازهریة للتراث، بی­تا.

میرزایی، علیرضا.  احمد بن حنبل و اهل­بیت. تهران: نشر مشعر، 1396.

هارونی، یحیی بن حسین و یحیی بن حسین شجری. عاشورا به روایت زیدیه (ترجمه مقتل الحسین من امالی السیدین). ترجمۀ مصطفی گوهری فخرآباد و مجتبی سلطانی احمدی. اصفهان: نشر آرما، 1400ش.

یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله. معجم الادباء (ارشاد الاریب الی معرفة الادیب). به­کوشش احسان عباس. بیروت: دارالغرب الاسلامی، 1414ق.

یعقوبی، احمد بن ابی­یعقوب. تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر، بی­تا.

 

Buyukkara, M. Ali.  "Al-Mamuns choice of Ali al- Rida as his heir". Islamic Studies, 41: 3 (2002): 445- 466.

Nawas ,John. A.  "Reexamination of three current explanation for al-Mamuns of the Mihna". Internatinal Journal of Middle East Studies, v. 26, n. 4 (nov. 1994): 615- 629.

Rekaya, C. m. "Al-Mamun B. Harun Al-Rashid". EI², Leiden: E. J. Brill, 1991.