تحلیلی ساختی از واژه‌های مرکب برگرفته از ستاک گذشته «گشت» در زبان فارسی

زبانشناسی و گویش های خراسان

مقاله 5، دوره 16، شماره 1 - شماره پیاپی 34، مرداد 1403، صفحه 109-128   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jlkd.2024.87087.1237

نویسندگان

فاطمه ظهرابی¹؛ عادل رفیعی^{* 2}

¹دانش آموخته دوره دکتری زبانشناسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

²دانشیار گروه زبانشناسی دانشگاه اصفهاندانشیار گروه زبانشناسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

چکیده

پژوهش حاضر به بررسی واژه‌های مرکب مختوم به ستاک گذشته «گشت» در چارچوب صرف ساختی پرداخته است. تلاش این پژوهش ارائه توصیفی همزمانی و درزمانی از تنوعات معنایی و نظام طرحواره‌ای ناظر بر واژه‌های حاصل از این ساخت بوده است. داده‌های پژوهش حاضر شامل 202 واژه مرکب بوده که از پیکره‌های همزمانی و درزمانی زبان فارسی همچون پیکره فرهنگیار زبان فارسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پیکره پایگاه دادگان زبان فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پیکره بی‌جن‌خان، پیکره برخط گنجور زبان فارسی (ganjoor.net)، فرهنگ زانسو کشانی (۱۳۷۲) و لغتنامه دهخدا (1377) و نیز جستجوگر گوگل گردآوری شده‌اند. روش کار توصیفی-تحلیلی و هدف از پژوهش حاضر بررسی تنوعات معنایی موجود، توصیف ساخت ناظر بر این گروه از واژه‌ها و نیز نگاهی به عملکرد این ساخت در گذر زمان بوده است. برای این منظور ابتدا واژه‌های استخراج شده بر اساس معنی‌ آن‌ها در چهار مقوله معنایی دسته‌بندی شدند. سپس طرحواره ناظر بر آن‌ها به دست داده شد. بررسی‌های درزمانی نشان داد از این ساخت در قرون گذشته، در معنایی متفاوت از آنچه امروزه به کار می‌رود، تولید شده است. همچنین با رواج فضای مجازی در سال‌های اخیر شاهد بروز برخی تغییرات در عملکرد این ساخت بوده‌ایم. با در نظر گرفتن تغییرات درچندمعنایی ناظر بر این ساخت، درنهایت نظام طرحواره‌ای ساخت [x گشت] به دست داده شد. در نظام طرحواره‌ای این ساخت شاهد دو زیرساخت زایا بودیم که واژه‌های جدید از رهگذر آن‌ها تولید شده و دو ساخت ایستا که عامل انگیختگی برخی واژه‌های موجود هستند.

کلیدواژه‌ها

صرف ساختی؛ چندمعنایی؛ ستاک گذشته «گشت»؛ واژه مرکب؛ اسامی مؤسسات گردشگری

مراجع

ایمانی، آ. رفیعی، عادل. عموزاده، محمد. (1397). «تحلیلی ساخت محور از ترکیبات نام‌اندام «دل» در زبان فارسی». پژوهش‌های زبانی. سال 9. شماره 2. پاییز و زمستان. 23-44.

ایمانی، آ. رفیعی، ع. (1398). «تحلیلی ساخت محور از ترکیبات نام‌اندام «سر» در زبان فارسی». زبان پژوهی. سال یازدهم. شماره 33. زمستان. 129- 159.

خباز، م. (1386). جایگاه هسته در کلمات مرکب غیرفعلی فارسی. دستور. شماره 2. 153- 167.

دبیرمقدم، م. (1376). فعل مرکب در زبان فارسی. مجله زبانشناسی. سال دوازدهم. شماره 1 و 2. پیاپی 23 و 24. 2-24.

دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامه دهخدا. دوره 16 جلدی. انتشارات دانشگاه تهران.

شقاقی، ویدا. (1386). انضمام در زبان فارسی. فصلنامه فرهنگستان ( ویژه‌نامه فرهنگستان). شماره 3. دوره 3. 3- 29.

عاصی، م (1371). نقش ترکیب در گسترش واژگان زبان فارسی با نگرشی بر آثار نظامی گنجوی. مجله فرهنگ. شماره 10. پاییز. 297 – 316.

عظیم‌دخت، ذ. رفیعی، ع. رضائی، ح. (1397). تنوعات معنایی واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال یاب: رویکرد صدف ساختی. نشریه پژوهش‌های زبانشناسی. سال دهم. شماره 2. شماره ترتیبی 19. پاییز و زمستان. 83-102.

عظیم‌دخت، ذ. رفیعی، ع. (1398). «واژه‌های مرکب مختوم به ستاک حال «پز» با مفهوم عامل محور از منظر صرف ساختی». پژوهش‌های زبانشناسی تطبیقی. سال نهم. شماره 17. بهار و تابستان. 19- 47.

عظیم‌دخت، ذ. (1398). بررسی کلمات مرکب مختوم به ستاک حال در زبان فارسی از منظر صرف ساختی، پایان‌نامه دکتری. دانشگاه اصفهان.

صادقی، ع. (1383). کلمات مرکب ساخته شده با ستاک فعل. نامه فرهنگستان (ویژه‌نامه دستور). جلد اول. ش 1: 5-12.

طباطبایی، ع. (1382). اسم و صفت در زبان فارسی. دانش 103. 53- 59.

طباطبایی، ع. (۱۳۸۲). اسم و صفت مرکب در زبان فارسی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

طباطبایی، ع. (1382). اسم و صفت مرکب در زبان فارسی. تهران. نشر دانشگاهی.

طباطبایی، ع. (1385). تغییر مقوله در زبان فارسی. دستور. 2. شماره 32-37.

طباطبایی، ع. (1386). ترکیب در زبان فارسی 1. نامه فرهنگستان. شماره 35. 186-196.

طباطبایی، ع. (1389). «ترکیب در زبان فارسی 6». نامه فرهنگستان. سال یازدهم. شماره 3. پیاپی 43. 150-165.

ظهرابی، ف. (1402). بررسی واژه‌های مرکب مختوم به ستاک گذشته در رویکرد صرف ساختی، رساله دکتری زبانشناسی دانشگاه اصفهان.

ظهرابی، ف. رفیعی، ع. (1401). کلمات مختوم به ستاک گذشته از منظر صرف ساختی، مورد ستاک «بست». جستارهای زبانی، در نوبت انتشار. http://dorl.net/dor/20.1001.1.23223081.1401.0.0.174.6

کشانی، خسرو. (1372). فرهنگ زانسو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

کلباسی، ایران. (1371). ساخت اشتقاقی واژه در فارسی امروز. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ماهوتیان، شهرزاد. (1378). دستور زبان فارسی از دیدگاه رده‌شناسی. ترجمه مهدی سمائی. تهران: نشر مرکز.

مقربی، مصطفی. (1372). ترکیب در زبان فارسی. انتشارات توس.

Appah, C. K. I. (2013). Construction morphology: Issues in Akan complex nominal morphology, Ph.D dissertation.Lancaster University.

Arcodia, G. F. (2012). Construction and headedness in derivation and compounding. Morphology, 22, 365- 397

Azimdokht,A. Rafiei,A. Audring,J. (2023). ‘Modelling polysemy and categorial ambiguity in a constructional family: The case of agentive compounds in Persian’. Constructions and frames. Vol.14:2. Pp. 262-300.

Booij.G. (2005). The Grammar of Words:( 1^st edition). Oxford: Oxford University Press.

. (2007). The Grammar of Words: An Introduction to Linguistic Morphology. Oxford Textbooks in Linguistics. Second Ed. Oxford: Oxford University Press.

. (2008), "Construction morphology and the lexicon". In F. Montermini, G. Boyé, and N. Hathout (eds), Selected Proceedings of the 5th Décembrettes: Morphology in Toulouse. Somerville: Cascadilla Press.

. (2009). “Compound Construction: Schemas or Analogy? A Construction Morphology Perspective”. To appear in Sergio Scalise and Irene Vogel (eds). Compounding. Amsterdam/ Philadelphia: Benjamins.

. (2009). “Compounding and Construction morphology”. Oxford handbook of compounding. Pp. 201-216). Oxford University Press.

. (2010). Construction Morphology. Language and Linguistics Compass.

. (2012). “Construction morphology, a brief introduction”, Morphology 22, 343-346.

. (2015), "Construction Morphology", In. A. Hippisley & G. T. Stump (eds.), The Cambridge Handbook of Morphology, 424-448. Cambridge: Cambridge University Press.

., & Audring, J. (2018). Partial motivation, multiple motivation: The role of output schemas in morphology. In G. Booij (Ed.), The construction of words. Advances in Construction Morphology. 59–80. Springer. http://dx.doi.org/10.1007/978-3-319-74394-3_3

Comrie, Bernard and Sandra A. Thompson. (1985). Lexical nominalization. In: Timothy Shopen (ed.), Language Typology and Syntactic Description. Vol. 3: Grammatical Categories and the Lexicon, 349−398. Cambridge: Cambridge University Press.

Croft, W. (2007). Construction grammar In D. Geeraerts & H.Cuyckens (eds). Cognitive Linguistics, 463-508. Oxford: Oxford University Press.

Comrie, Bernard and Sandra A. Thompson. (1985). Lexical nominalization. In: Timothy Shopen (ed.), Language Typology and Syntactic Description. Vol. 3: Grammatical Categories and the Lexicon, 349−398. Cambridge: Cambridge University Press.

Downing, L.J. (1998). Prosodic misalignment and reduplication. In: Booij, G., Van Marle, J. (eds) Yearbook of Morphology 1997. Yearbook of Morphology. Springer, Dordrecht. https://doi.org/10.1007/978-94-011-4998-3_4

Downing, Pamela. (1977). “On the creation and use of English compound nouns”. Language 53. 810-842.

Fillmore, Ch. J; Kay, P. & O’Connor, M. C. (1988). Regularity and idiomaticity in grammatical constructions: the case of LET ALONE. Language 64(3): 501-538.  http://dx.doi.org/10.2307/414531

Grimshaw, Jane. (1990) Argument Structure. Cambridge, MA: MIT Press.

Goldberg, A. (1995). Construction: A construction grammar approach to argument structure. Chicago: University of Chicago Press.

Grimshaw, Jane. (1990) Argument Structure. Cambridge, MA: MIT Press.

Haspelmath, M. (2002). Understanding Morphology. London: Arnold.

Heini, B., Claudi, U. and H_nnemeyer, F. (1991). Grammaticalization: A Conceptual Framework. Chicago and London: University of Chicago Press.

Jackendoff, R. (2008). Construction after construction and its theoretical challenge. Language 84: 8‑28.

Lieber, R. (2010). Introducing morphology. Cambridge: Cambridge University Press.

Luschützky, H. Ch.; Rainer, F. (2013). Instrument and place nouns: A typological and diachronic perspective. Linguistics, 51, 1301-1359.

Imani, A. Rafiei, A. Amoozadeh, Mohammad. (2019). Construction-based analysis of the compounds of the “heart” in Persian Language. Journal of language research. Volume 9. Issue 2. Autumn and Winter

Kalbasi, I. (1994). Derivative construction of the word in Persian. Tehran: Institute for humanities and cultural studies

Keshani, kh. (1995). Reverse Dictionary. Tehran: University Publication Center

Janda, L. (2014). “Metonymy and word-formation revisited”. Cognitive Linguistics. 25 (2), 341‑349. https:doi.org/10.1515/cog-2014-0008

Maghrebi, M. (1995). Compound in Persian Language. Toos Publication

Masini, F., & Audring, J. (2019). Construction morphology. In J. Audring & F. Masini (Eds.), The Oxford handbook of morphological theory. 365–389. Oxford University Press. http://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199668984.013.25

Meyer-Lubke, W. (1890). Italienische Grammatik. Leipzig: Reis land

Rafiei,A. Azimdokht, Z. (2023). ‘Semantic fragmentation and conventionalixation in persian Compound Nouns Ending in verbal stems’. Language related Research.14 (5):27-58.

Rainer, F. (2005). Noms d'instruments/ de lieux en –tor dans la Galloromania, Vox Romanica, 64, 121- 140.

Rainer,F. (1991). Morphological Theory. Cambridge. MA: Blackwell Publishers.

Sadeghi, A. (2006). Compound words made with stem of verb. Farhangestan . Issue 1..5-12.

Whitney, W.D. (1879). A Sanskrit Grammar. Leipzig: Breit Kopf and Hartel.