بررسی شیوۀ پیوند «متن و شبکه» در قصۀ حمزه (تحریر کهن حمزه‌نامه)

جستارهای نوین ادبی

دوره 57، شماره 1 - شماره پیاپی 224، مرداد 1403، صفحه 155-131   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.87512.1567

نویسنده

فواد مولودی^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی. گروه مطالعات ادبی. پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی (سمت). تهران. ایران

چکیده

مقالۀ حاضر، تأملی در متن «قصۀ حمزه» (تحریر کهن حمزه‌نامه) و نسبت آن با شبکۀ متون عیاری ـ پهلوانی است. از یکجانب، کوشیده‌ایم با تمرکز بر شکل متن موجود و شیوۀ محاکات در آن، مختصات اشکال متقدم و ناموجود آن را دریابیم و از جانبی دیگر، تلاش کرده‌ایم شیوۀ اتصال فرم این قصه به زمینۀ اجتماعی را نشان دهیم. این اتصال را با بحث در باب ایده‌های پیشینی و شبکۀ تخیل روایی پیگیری کرده‌ایم. برای این منظور، چهار مسأله را در نسبت با یکدیگر بررسی کرده‌ایم: نسبت حمزه بن عبدالمطلب قصه با حمزۀ آذرک؛ کلی‌گویی در محاکات و ضعف در دراماتیزه کردن قصه و تکرارهای روایی کم‌جاذبه؛ ردّپای اشکال ناموجود قصه به قراین متن موجود و ناهمگونی و ناهماهنگی روایی آن و اتصال ایده‌های پیشینی و الگوی زیرساختی این متن با شبکۀ متون عیاری ـ پهلوانی و تفاوت آن با متون دیگر در روساخت روایت و شیوۀ اجرا. در «قصۀ حمزه» چند ایدۀ پیشینی‌، بازنمایی و انضمامی شده‌اند: «هماهنگ شدن جهان»، «سازگاری پدران و پسران»، «طلب معشوق از سرزمین بیگانه»، «محوریت شاه/پهلوان در نظم اجتماعی»، «ورود تفکر عامه در روایت رسمی در قالب عنصر عیار»، «فهم‌ناشدگی مناسبات عینی و واقعی اقتصادی» و «ارجاع به زمان و مکان دیگر به‌منظور مصون ماندن از اعمال قدرت». علیرغم اتصال شبکه‌ای «قصۀ حمزه» با دیگر متون عیاری ـ پهلوانی، و هماهنگی آنها در انضمامی کردن ایده‌های مشترک پیشینی، این قصه در تنظیم و پرداخت روساخت و در شیوۀ اجرای مؤلفه‌های روایی، اختصاصاتی ویژه دارد.

کلیدواژه‌ها

قصۀ حمزه؛ متن و زمینه؛ شبکۀ تخیل روایی؛ محاکات؛ شکل ناموجود

مراجع

آیدنلو، س. (1390). فرضیه‌ای دربارۀ مادر سیاوش، در کتاب به فرهنگ باشد روان تندرست، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 96 ـ 116.

ابن اثیر، ع. (1409 ق). اسدالغابه فی معرفه الصحابه، جلد 3، تحقیق محمد ابراهیم البنا، دارالفکر.

ابن حبیب، م. (1405 ق). کتاب المنمّق فی أخبار قریش، تحقیق خورشید احمد فاروق، عالم الکتب.

ابن سعد، م. (1410 ق). الطبقات الکبری، جلد 5، دارالکتب العلمیه.

ابن هشام. (1375 ق). السیره النبویه، جلد 1، تحقیق مصطفی سقا، مطعبۀ مصطفی البابی.

اصفهانی، ا. (1368 ق). مقاتل الطالبین، چاپ احمد صقر.

افشاری، م. (1388). فیروزشاه‌نامه (دنبالۀ داراب‌نامه بر اساس روایت محمد بیغمی)، مقدمۀ مصحح، به کوشش ایرج افشار و مهران افشاری، نشر چشمه.

ایوتادیه، ژ. (1390). جامعه‌شناسی ادبیات و بنیان‌گذاران آن، در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، نقش جهان مهر. صص 81 ـ 115.

باختین، م. (1373). دربارۀ رابطۀ زیربنا و روبناها، در کتاب سودای مکالمه، خنده، آزادی، (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، ارست. صص 94 ـ 105.

تاریخ سیستان. (1381). از مؤلف ناشناس ( تألیف در حدود 445 ـ 725)، به تصحیح ملک‌الشعرای بهار، به کوشش علی‌اصغر عبداللهی، دنیای کتاب.

جعفری قنواتی، م. (1393). مدخل «باران‌خواهی»، در دانشنامۀ فرهنگ مردم ایران. جلد دوم، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.

خالقی مطلق، ج. (1388). یکی داستان است پر آب چشم. در کتاب گل‌رنج‌های کهن، به کوشش علی دهباشی، نشر ثالث.

خالقی مطلق، ج. (1397). نظری دربارۀ هویت مادر سیاوش، در کتاب سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی، نشر سخن.

ذکاوتی قراگوزلو، ع. (1392). رموز حمزه و ماجراهای عمرو عیار، مقدمۀ مصحح، انتشارات معین.

ژیمنز، م. (1393). زیباشناسی چیست؟ (م، ر، ابوالقاسمی، مترجم)، ماهی.

سرکاراتی، ب. (1378). پری، تحقیقی در حاشیۀ اسطوره‌شناسی تطبیقی، در کتاب سایه‌های شکارشده، قطره. صص 1 ـ 26.

شعار، ج. (1347). قصۀ حمزه، مقدمۀ مصحح، انتشارات دانشگاه تهران.

صفا، ذ. (1391). تاریخ ادبیات در ایران، جلد 1، چاپ هجدهم، نشر فردوس.

طبری، م. (1387 ق). تاریخ طبری، جلد 5، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دارالمعارف.

 عبدالبرّ، ی. (1412 ق). الاستیعاب فی معرفه الأصحاب، جلد 1، تحقیق علی‌محمد بجاوی، دارالجیل.

قصۀ حمزه. (1347). از مؤلف ناشناس، تصحیح جعفر شعار. دو جلد. انتشارات دانشگاه تهران.

گلدمن، ل. (1382). نقد تکوینی، (م، ت، غیاثی، مترجم)، نگاه.

گلدمن، ل. (1390). جامعه‌شناسی ادبیات، در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات، (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، نقش جهان مهر. صص 49 ـ 65.

لارنسون، د.، و سوئینگ‌وود، آ. (1399). جامعه‌شناسی ادبیات، (ش، بهیان، مترجم)، سازمان سمت.

لنار، ژ. (1390). جامعه‌شناسی ادبیات و شاخه‌های گوناگون آن. در کتاب درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات. (گزیده و ترجمۀ م، ج، پوینده)، نقش جهان مهر. صص 65‑81.

لوکاچ، گ. (1373). پژوهشی در رئالیسم اروپایی، )ا، اکبری، مترجم)، علمی و فرهنگی.

لوکاچ، گ. (1388). رمان تاریخی، (ش، بهیان، مترجم)، اختران.

مختاریان، ب. (1390) تهمینه (تهمیمه) کیست؟ پژوهشی در اسطوره‌شناسی تطبیقی، در کتاب به فرهنگ باشد روان تندرست، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. صص 289 ـ 318.

 مزداپور، ک. (1371). افسانۀ پری در هزار و یک شب، در کتاب شناخت هویت زن ایرانی در گسترۀ پیش‌تاریخ و تاریخ، به کوشش شهلا لاهیجی و مهرانگیز کار، روشنگران. صص 290 ـ 348.

مزداپور، ک. (1383). نشانه‌های زن ـ سروری در چند ازدواج ایرانی در شاهنامه، در کتاب داغ گل سرخ و چهارده گفتار دربارۀ اسطوره، اساطیر.

واقدی، م. (1409 ق). کتاب المغازی. جلد 1، تحقیق مارسدن جونز. چاپ سوم، دار الأعلمی.

همرمایستر، ک. (1399). سنت زیباشناسی آلمانی، (م. ر، ابوالقاسمی، مترجم)، چاپ دوم، ماهی.

یعقوبی، ا. (بی‌تا). تاریخ یعقوبی، جلد 2، دار صادر.

Hanaway, W, L. (1970). Persian Papular Romances befor the Safavid Period. Columbia University thesis. Retrived April 29, 2024, from: https://ia904501.us.archive.org/6/items/hanaway-1970-persian-popular-romance/Hanaway_1970_Persian_Popular_Romance.pdf.