سرنوشت فهرست حمزه اصفهانی

جستارهای نوین ادبی

مقاله 1، دوره 57، شماره 2 - شماره پیاپی 225، آذر 1403، صفحه 21-1   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22067/jls.2024.87734.1575

نویسندگان

مرسده اسلامی سبزوار¹؛ محمدجعفر یاحقی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

²استاد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

فهرست هشت سیرالملوک نام برده در تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء حمزه اصفهانی، یکی از مشهورترین فهارس مآخذ اخبار ایرانیان است که از قرن 4 تا 6 هجری، شش بار در کهن‌ترین منابع تاریخی مسلمانان تکرار شده است. در این مقاله به مقایسۀ فهرست در این منابع پرداختیم و دریافتیم که تاریخ حمزه دست کم دو تحریر با تفاوت‌های جزئی داشته است. تحریر نخست با فهرست کامل، در اختیار مؤلفان شاهنامه ابومنصوری بوده و از آنجا به منابع بعدی راه یافته است. در تحریر دیگر که وقایع سال 350 را دربرداشته و بیرونی از آن با عنوان تواریخ الکبار الامم نام برده، نام یکی از مآخذ از فهرست حذف شده است. این تحریر در اختیار ابوعلی بلخی و ابوریحان بیرونی بوده و دست‌نویس‌های متأخر و موجود تاریخ حمزه، با این تحریر مطابقت دارد. از طرفی با مقایسۀ شیوۀ ضبط اسامی خاص در روایات مختلف دریافتیم که برخلاف نظر عام، احتمالاً برخی از مآخذ هشت‌گانه به زبان فارسی نوشته شده بوده‌اند. همچنین دریافتیم که مراد مؤلفان تاریخ بلعمی از «شاهنامۀ بزرگ» در این بخش، احتمالاً شاهنامۀ ابومنصوری بوده است نه شاهنامۀ ابوالمؤید بلخی.

کلیدواژه‌ها

حمزه اصفهانی؛ تاریخ سنی ملوک الأرض والأنبیاء؛ تواریخ الکبار الأمم؛ سیر الملوک؛ موسی عیسی کسروی

مراجع

ابن ندیم، م. ا. (1381). الفهرست، (م، تجدد، مترجم) اساطیر.

اصفهانی، ح. ح. (بدون تاریخ). تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء. دار مکتبه الحیاه.

اصفهانی، ح. ح.(1346). تاریخ پیامبران و شاهان، (ج، شعار، مترجم) بنیاد فرهنگ ایران.

بلعمی، ا. م.م. (1380). تاریخ بلعمی، (تصحیح م، ت، بهار، به کوشش م، پروین گنابادی)، زوّار.

بلعمی، م. (1374). تاریخنامه طبری، گردانیده منسوب به بلعمی، (تحقیق: م، روشن)، سروش.

بیرونی، ا. (1386). آثارالباقیه، ( ا، داناسرشت، مترجم). امیرکبیر.

بیرونی، ا. ( 1428 ق- 2008 م). آثارالباقیه عن القرون الخالیه، المکتبة الثقافیة الدینیة.

خالقی مطلق، ج. (1397). «از شاهنامه تا خداینامه»، جای پای سال‌ها، مجموعه مقالات 1. همیشه، 27-179.

خالقی مطلق، ج. (1390). «ابوعلی بلخی»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، 97-100.

خطیبی، ا. ( 1393). «خدای‌نامه»، تاریخ جامع ایران، جلد 5، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 676-694.

زرین‌کوب، ر. (1395). «خداینامه»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد 22، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

رحمتی، م. ک. (1396). «ملاحظاتی در باب تصحیح کتاب الفهرست ابن ندیم». فصل‌نامه میراث شهاب. سال بیست و سوم. زمستان 1396. شماره 90. صص: 3-22.

قزوینی، م. (1332). بیست مقاله قزوینی، با مقدمه عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، کتاب‌فروشی ابن‌سینا.

مجمل التواریخ والقصص. ( 1318). (تصحیح م، ‌ا، بهار)، چاپخانۀ خاور.

میرافضلی، س. ع. (1390). «ابوالمؤید بلخی»، فردوسی و شاهنامه‌سرایی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی. 87-96.

یاکوهامین- آ. ( 1399). خداینامگ، (م. بابایی، مترجم) مروارید.